Los buenos antifascistas,
Η ιστορία των ελλήνων εθελοντών του Ισπανικού Εμφυλίου μέσα από τα άγνωστα αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών
Γιάννης Παντελάκης
302 σελίδες, Τιμή 17 €
Eκδόσεις Θεμέλιο
Όταν οι φασίστες του Μουσολίνι αναρριχήθηκαν στην εξουσία το 1922 ήταν διαδεδοµένη η εκτίµηση ότι η Ιταλία είναι µια ιδιαίτερη περίπτωση. Όµως, στα µέσα της δεκαετίας του ’30 µε τη µεγαλύτερη κρίση του καπιταλισµού στο απόγειό της ο φασισµός έµοιαζε να προελαύνει. Το 1933 ήρθε το µεγάλο σοκ, η επικράτηση των ναζί του Χίτλερ στην Γερµανία. Όµως, η ίδια περίοδος σηµαδεύτηκε από µεγάλα κύµατα εργατικής αντίστασης, από επαναστάσεις. Στην Ισπανία η Αριστερά, το Λαϊκό Μέτωπο, κέρδισε τις εκλογές τον Φλεβάρη του 1936. Πέντε µήνες µετά, τον Ιούλη οι στρατηγοί µε επικεφαλής τον Φράνκο έκαναν πραξικόπηµα για να την ανατρέψουν. Η εργατική τάξη ξεσηκώθηκε, απέκρουσε το πραξικόπηµα στη Βαρκελώνη, τη Μαδρίτη και άλλες πόλεις κι άρχιζε να χτίζει τα δικά της όργανα εξουσίας. Το φασιστικό πραξικόπηµα πυροδότησε την εργατική επανάσταση.
Η Ισπανία έγινε το σύµβολο της πάλης ενάντια στο φασισµό για εκατοµµύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσµο. Έτσι µπορούµε να καταλάβουµε τα κίνητρα των ανθρώπων στους οποίους αναφέρεται ο Γιάννης Παντελάκης στο βιβλίο του. Συγκεκριµένα, των ελλήνων εθελοντών που πήγαν να πολεµήσουν το φασισµό στην Ισπανία, µέσα από τις γραµµές των ∆ιεθνών Ταξιαρχιών.
∆εν ήταν λίγοι: από τις ∆ιεθνείς Ταξιαρχίες πέρασαν τουλάχιστον 30 χιλιάδες. Η έρευνα του Γ. Παντελάκη εντόπισε περίπου 400 Έλληνες ανάµεσά τους. Ο συγγραφέας δεν παραλείπει τους περίπου 2.000 αναρχικούς αγωνιστές που πήγαν να πολεµήσουν στην Ισπανία στις γραµµές της CNT-FAI και τους περίπου 700 εθελοντές που πολέµησαν από τις γραµµές της πολιτοφυλακής του POUM. Τόσο στη µια όσο και στην άλλη περίπτωση συµµετείχαν έλληνες εθελοντές.
Ο συγγραφέας χρησιµοποιεί την περίπτωση ενός µαχητή των ∆ιεθνών Ταξιαρχιών, του Γιώργου Τσάκου σαν ένα άξονα που γύρω του περιστρέφονται οι γενικότερες αναφορές του βιβλίου. Από µια άποψη ήταν µια ιδιαίτερη περίπτωση. Ο Γιώργος Τσάκος, ναυτεργάτης που ζούσε στις ΗΠΑ, παντρεύτηκε στην Ισπανία και η κόρη του, η Αναστασία, κράτησε τα γράµµατα που έστελνε για δεκαετίες, αποσπάσµατα των οποίων δηµοσιεύονται στο βιβλίο. Όµως ο Τσάκος από πολλές απόψεις ήταν αντιπροσωπευτικός των ανθρώπων που πήγαν, και έδωσαν τη ζωή τους, στην Ισπανία.
Αρχικά, εκατοντάδες αγωνιστές πήραν αυτή την απόφαση ατοµικά. Κάµποσοι ήταν ήδη στην Ισπανία, κάποιοι είχαν πάει για να λάβουνε µέρος στη Λαϊκή Ολυµπιάδα στην Βαρκελώνη που είχε οργανωθεί κατ’ αντιπαράθεση µε την επίσηµη Ολυµπιάδα των ναζί στο Βερολίνο. Όµως, από το φθινόπωρο του 1936 η αποστολή των εθελοντών γινόταν οργανωµένα.
Η απόφαση για τη συγκρότηση των ∆ιεθνών Ταξιαρχιών πάρθηκε από την ηγεσία της Κοµιντέρν τον Σεπτέµβρη του 1936. Η απόφαση είχε ως υπόβαθρο την εξωτερική πολιτική της σταλινικής Ρωσίας. Εκείνη την περίοδο ο Στάλιν επεδίωκε τη συµµαχία µε τις δηµοκρατίες της ∆ύσης. Γι’ αυτό έδωσε υποστήριξη «χαµηλής έντασης» θα λέγαµε σήµερα στην Ισπανική ∆ηµοκρατία, όση χρειαζόταν για να µην υποκύψει στην υπεροπλία των φασιστών αλλά όχι για να νικήσει. Κι αυτή η βοήθεια ήταν πάντα ένα µικρό κλάσµα της ενίσχυσης που έστελναν ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι στον Φράνκο.
Κι υπήρχε αντίτιµο. Καταρχήν το απόθεµα χρυσού της κεντρικής τράπεζας µεταφέρθηκε για φύλαξη στη Ρωσία και τα ρωσικά όπλα πληρώνονταν, υπερτιµολογηµένα. Όµως, ο βασικός όρος της βοήθειας ήταν ότι η εργατική επανάσταση που είχε ξεκινήσει έπρεπε να σταµατήσει. Αλλιώς θα «τρόµαζαν» οι περίφηµες ∆ηµοκρατίες της ∆ύσης, δηλαδή η Βρετανία και η Γαλλία.
Όµως, οι άρχουσες τάξεις της «δηµοκρατικής» ∆ύσης εγκατέλειψαν την ισπανική δηµοκρατία για να εξευµενίσουν τον Χίτλερ και κυρίως γιατί ήθελαν να τσακιστεί η ισπανική επανάσταση. Ο Γ. Παντελάκης δίνει αυτή την εικόνα µέσα από την οδύσσεια των εθελοντών που προσπαθούσαν να φτάσουν στην Ισπανία. Από τον Γενάρη του 1937, αναφέρει για παράδειγµα ότι η αµερικάνικη κυβέρνηση έβαζε στα διαβατήρια όσων ήθελαν να ταξιδέψουν την σφραγίδα «δεν ισχύει για την Ισπανία». Ακόµα και η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στην Γαλλία εγκατέλειψε ουσιαστικά την «αδελφή» της κυβέρνηση.
Ο Γ. Παντελάκης δεν αποφεύγει την αναφορά σε όλα αυτά τα ζητήµατα. Επισηµαίνει σε ένα σηµείο του βιβλίου: «Οι σταλινικοί δεν θέλουν κανενός είδους επανάσταση στην Ισπανία». Και αναφέρεται στην καταστολή που εξαπέλυσε η κυβέρνηση µετά την σύγκρουση στη Βαρκελώνη το Μάη του 1937 ενάντια στο POUM και άλλους επαναστάτες.
Όµως, επικεντρώνεται στους ανθρώπους που πήγανε να πολεµήσουν το φασισµό στην Ισπανία. Ποιοι ήταν αυτοί; Όπως επισηµαίνει, προέρχονταν από όλα τα κοινωνικά στρώµατα αλλά η πλειοψηφία προέρχονταν «από το εργατικό και ναυτικό προλεταριάτο». Πάρα πολλοί ήταν µετανάστες στις ΗΠΑ ή στην Βρετανία (πολλοί Κύπριοι) ακόµα και στην Γαλλία και εκεί συµµετείχαν στο εργατικό κίνηµα και στην Αριστερά. Ένα παράδειγµα που καταγράφει ο συγγραφέας είναι χαρακτηριστικό.
Πρόκειται για το σύντοµο βιογραφικό ενός ναυτεργάτη «µπριγκαντίστα»: «Ονοµάζοµαι Αλέξανδρος Κιόκας…Από (11) έντεκα χρονών παιδί έβγανα το φυλλάδιο της θάλασσας και εµπαρκάρισα µε τα καΐκια µέχρι το σήµερα. Είµαι µέλος της Ναυτεργατικής Ένωσης από το 1929 και εις το Κοµµουνιστικό Κόµµα (6) χρόνια». Ο Κιόκας σκοτώθηκε στις 11 Απρίλη του 1938 στο µέτωπο της Καταλονίας.
Η µεγάλη πλειοψηφία των εθελοντών δεν είχε καµιά στρατιωτική εκπαίδευση, πολύ περισσότερο πείρα από πόλεµο. Και αρχικά ούτε ο εξοπλισµός τους ήταν καλύτερος από του υπόλοιπου στρατού των ∆ηµοκρατικών. Όµως, έπαιξαν σηµαντικό ρόλο και µόνο µε την παρουσία τους και το παράδειγµά τους. Η µόλις σχηµατισµένη ΧΙ Ταξιαρχία έφτασε στη Μαδρίτη τη στιγµή της µεγάλης επίθεσης των φασιστών τον Νοέµβρη του 1936 και έχασε περίπου το µισό της δύναµής της στις µάχες που τους απέκρουσαν. Ανάµεσά τους ήταν εκατοντάδες Γερµανοί και Αυστριακοί αντιφασίστες. Στο τάγµα τους είχε βρεθεί και Μανώλης Μαύρος, µε καταγωγή από την Σέριφο ή την Κάλυµνο, αγνώστων λοιπών στοιχείων. Ήταν ο πρώτος νεκρός έλληνας εθελοντής.
Η Ισπανική Επανάσταση είχε τεράστια δυναµική. Στην Γαλλία η νίκη της Αριστεράς στις εκλογές της άνοιξης είχε πυροδοτήσει τη µεγαλύτερη γενική απεργία στην ιστορία µε τις κόκκινες σηµαίες να ανεµίζουν στα κατειληµµένα εργοστάσια και χώρους δουλειάς. Ο συγγραφέας περιγράφει µια σκηνή που εκτυλίχτηκε στο λιµάνι της Χάβρης παραµονές Πρωτοχρονιάς όταν έφτασε ένα πλοίο µε εθελοντές από τις ΗΠΑ, ανάµεσά τους και κάµποσοι έλληνες και κύπριοι µετανάστες:
«Η αναµονή τους δεν θα διαρκέσει πολύ, γρήγορα οι φόβοι και οι ανησυχίες θα φύγουν. Στα πρόσωπα των γάλλων τελωνειακών ζωγραφίζονται µεγάλα πλατιά χαµόγελα και τότε συµβαίνει κάτι εντυπωσιακό. Οι τελωνειακοί αγκαλιάζουν τους ξένους ταξιδιώτες και σηκώνουν τα χέρια τους ψηλά σχηµατίζοντας σφιχτές γροθιές. Λίγα λεπτά αργότερα ταξιδιώτες και τελωνειακοί φωνάζουνε µαζί ‘no pasaran’!»
Η νίκη της επανάστασης στην Ισπανία θα έδινε νέα ώθηση στο κίνηµα στην Γαλλία και σε όλον τον κόσµο, θα βύθιζε στην κρίση τα ίδια τα φασιστικά καθεστώτα. Όµως, η ιστορία δεν γράφεται µε «αν». Η επανάσταση στην Ισπανία χάθηκε µε ευθύνη του σταλινισµού και της στρατηγική του για της συµµαχία µε την «προοδευτική» άρχουσα τάξη. Έτσι χάθηκε ο πόλεµος παρά τη θυσία χιλιάδων «ξένων» εθελοντών που έδωσαν τη ζωή τους στην πάλη ενάντια στο φασισµό στην Ισπανία. Ανήκαν στο ανθό της τάξης µας και το βιβλίο του Γ. Παντελάκη τους ζωντανεύει.