Άρθρο
Οι γυναίκες στην αρχαιότητα

Ανάθημα στις Νύμφες από ομάδα πλυντών και πλυστρών

Ο Κώστας Βλασόπουλος βγάζει από την αφάνεια τις γυναίκες στις αρχαίες κοινωνίες και αναδεικνύει τις ταξικές ανισότητες ανάμεσα σε ελεύθερες και δούλες.

 

Η αρχαία Ελλάδα αποτελεί βασικό στοιχείο της νεοελληνικής ταυτότητας. Η γνώση μας όμως για την αρχαιότητα δομείται από δύο κομβικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι ότι πρόκειται για μια ιστορία από τα πάνω: επικεντρώνεται στα κράτη, τις ελίτ και τους μεγάλους άνδρες, όπως ο Περικλής, ο Αριστοτέλης και ο Μεγαλέξανδρος. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ότι είναι μια ιστορία γένους αρσενικού: ασχολείται με τη ζωή και τα επιτεύγματα των ανδρών και αφήνει στο σκοτάδι τη ζωή και τα επιτεύγματα των γυναικών. Όλοι μπορούμε να ανακαλέσουμε τα ονόματα πολλών αρχαίων Ελλήνων ανδρών: αλλά πέρα από την Σαπφώ, την Ασπασία και την Κλεοπάτρα, είναι αμφίβολο αν η συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου έχει ακουστά κάποια άλλη γυναίκα από την αρχαία Ελλάδα.1

Όλοι γνωρίζουν τον Λεωνίδα, το βασιλιά της Σπάρτης που πέθανε ηρωικά επικεφαλής του σώματος των 300 Σπαρτιατών στη μάχη των Θερμοπυλών. Σχεδόν κανένας όμως δεν γνωρίζει το όνομα και την ιστορία της γυναίκας του Λεωνίδα, της Γοργώς. Το εντυπωσιακό είναι ότι γνωρίζουμε πολύ περισσότερα πράγματα για την Γοργώ από ότι για τον Λεωνίδα, αλλά παρόλ’ αυτά είναι ο Λεωνίδας που κέρδισε την διασημότητα. Η Γοργώ ήταν κόρη του βασιλιά Κλεομένη, προκατόχου του Λεωνίδα, και οι πηγές αφηγούνται πολλαπλά περιστατικά που επιδεικνύουν την εντυπωσιακή ευφυΐα της. Μικρό κοριτσάκι ακόμα έπεισε τον πατέρα της να μην αποδεχτεί να δωροδοκηθεί για να επιτρέψει τη συμμετοχή των Σπαρτιατών στην Ιωνική εξέγερση.2 Μετά τον θάνατο του Κλεομένη, ο θρόνος πήγε στον αδερφό του, Λεωνίδα, ανάμεσα στα άλλα επειδή είχε παντρευτεί την ανηψιά του, Γοργώ, και κόρη του προηγούμενου βασιλιά.3 Όταν ο εξόριστος Σπαρτιάτης Δημάρατος έστειλε ένα κρυπτογραφημένο μήνυμα στους Σπαρτιάτες για να τους προειδοποιήσει για την επικείμενη εκστρατεία του Ξέρξη, κανένας Σπαρτιάτης δεν ήταν σε θέση να αποκρυπτογραφήσει το μήνυμα· μόνο η Γοργώ είχε την ευφυΐα να λύσει τον γρίφο, και να βοηθήσει τους Σπαρτιάτες να προετοιμαστούν έγκαιρα.4 Και τέλος, καθόλου τυχαία της αποδίδεται  η διάσημη φράση «ή ταν ή επί τας». Η Γοργώ έπαιξε λοιπόν καθοριστικό ρόλο στα γεγονότα που  σημάδεψαν τους Περσικούς πολέμους· λόγω όμως των σεξιστικών αντιλήψεων για την ιστορία, γυναίκες σαν την Γοργώ γίνονται αόρατες.

Για να κατανοήσουμε την ιστορία των γυναικών στην αρχαία Ελλάδα πρέπει να ξεκινήσουμε από τον έντονα πατριαρχικό χαρακτήρα των αρχαίων ελληνικών κοινωνιών. Αυτό σημαίνει να συγκρουστούμε με την Σκύλα μιας εξιδανικευτικής προσέγγισης της αρχαίας ιστορίας, που είτε ωραιοποιεί την πραγματικότητα, είτε απλούστερα την κρύβει κάτω από το χαλί, αποφεύγοντας να μιλήσει για αυτά τα ζητήματα. Ταυτόχρονα όμως χρειάζεται να αποφύγουμε και την Χάρυβδη που αποδίδει την ανισότητα των δύο φύλων στη βιολογία ή στην υποτιθέμενη εξουσιαστική φύση των ανδρών. Χρειάζεται να ερμηνεύσουμε ιστορικά το φαινόμενο της πατριαρχίας και της ανισότητας των φύλων· σε αυτή την προσπάθεια, το σημείο εκκίνησης είναι αναμφίβολα το κλασικό έργο του Ένγκελς, “Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους”, ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της μαρξιστικής προσέγγισης.5 Παρότι το έργο δημοσιεύτηκε το 1884, και προφανώς η εξέλιξη της έρευνας έκτοτε έχει αμφισβητήσει διάφορα επιμέρους σημεία του, το βασικό του επιχείρημα για την σύνδεση μεταξύ της κοινωνικής ανισότητας και της ανισότητας των δύο φύλων παραμένει κομβική.6

Η πατριαρχική δομή των αρχαίων κοινωνιών

Για να καταλάβουμε τα αίτια της πατριαρχίας, πρέπει να ξεκινήσουμε από την δημογραφική δομή των προβιομηχανικών κοινωνιών. Βασικό χαρακτηριστικό των κοινωνιών πριν την εμφάνιση της σύγχρονης ιατρικής και των εμβολίων και αντιβιοτικών είναι η τεράστια παιδική θνησιμότητα. Υπολογίζεται ότι σε κάθε εκατό παιδιά που γεννιόνταν, τα 30 θα είχαν πεθάνει πριν κλείσουν το πρώτο τους έτος, ενώ άλλα 20 θα είχαν πεθάνει πριν κλείσουν το πέμπτο έτος της ηλικίας τους. Σε αυτές τις συνθήκες, και με δεδομένο ότι πολλές γυναίκες δεν θα ήταν σε θέση να τεκνοποιήσουν ή θα πέθαιναν στη γέννα, υπολογίζεται ότι η μέση γυναίκα θα έπρεπε να γεννήσει 6 παιδιά μόνο και μόνο για να διατηρηθεί ο πληθυσμός στα προϋπάρχοντα επίπεδα του. Αυτός είναι και ο λόγος που η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών άρχιζε να παντρεύεται ήδη από τα 14-15, αμέσως μόλις ήταν σε θέση να τεκνοποιήσουν.

Ένα δεύτερο κομβικό σημείο είναι το χαμηλό τεχνολογικό επίπεδο των αρχαίων κοινωνιών. Σε αυτό τον προβιομηχανικό κόσμο, ένας τεράστιος όγκος εργασίας έπρεπε να δαπανάται σε καθημερινή βάση για την συντήρηση των νοικοκυριών. Σε έναν κόσμο χωρίς πάμπερς μιας χρήσης και ηλεκτρικά πλυντήρια, μια γυναίκα με νεογέννητα παιδιά έπρεπε να δαπανά ώρες ολόκληρες καθημερινά για να πλένει τα σπάργανα των νεογέννητων. Το καθημερινό φαγητό των αρχαίων Ελλήνων, που αποτελούνταν είτε από χυλούς από δημητριακά είτε από ψωμί, κρεμμύδια και ελιές, απαιτούσε ώρες καθημερινής εργασίας για το άλεσμα του σταριού στον χειρόμυλο, το ζύμωμα, το άναμμα της φωτιάς και το μαγείρεμα. Είναι πιθανό ότι ο όγκος αυτής της εργασίας του νοικοκυριού ήταν εφάμιλλος της εργασίας που απαιτούνταν για την παραγωγή των αγαθών και του πλούτου. Η έντονη σύνδεση των γυναικών με την εργασία του νοικοκυριού ήταν αποτέλεσμα αυτής της περιορισμένης τεχνολογίας.

Ένα τρίτο σημείο σχετίζεται με την οικονομική δομή των αρχαίων κοινωνιών. Στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες, η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού δεν κατέχει τα μέσα παραγωγής, αλλά εργάζεται ως μισθωτοί εργάτες. Παρότι και στον δικό μας κόσμο κάποιοι κληρονομούν την οικογενειακή επιχείρηση, για τη μεγάλη μάζα η συμμετοχή στην παραγωγή δεν εξαρτάται από το ποιους έχουν για γονείς ή το αν είναι παντρεμένοι. Στον αρχαίο κόσμο όμως, η μεγάλη μάζα του ελεύθερου πληθυσμού κατείχε τα δικά της μέσα παραγωγής και εργαζόταν αυτόνομα ως αγρότες ή τεχνίτες. Η πρόσβαση όμως στα απαραίτητα μέσα παραγωγής, όπως η γη και τα εργαλεία, προερχόταν σε συντριπτικό βαθμό είτε από την κληρονομιά από τους γονείς είτε από την προίκα. Ο γάμος και η οικογένεια λοιπόν, αποτελούσαν βασικές προϋποθέσεις για την συμμετοχή στην παραγωγική διαδικασία. Επιπλέον, σε έναν κόσμο χωρίς νοσοκομεία, γηροκομεία και συντάξεις, η περίθαλψη και η φροντίδα των αρρώστων, των ανήμπορων και των γερόντων ήταν επίσης κομβικά συνδεδεμένη με τον γάμο και την οικογένεια, και έπεφτε σε συντριπτικό βαθμό στις πλάτες των γυναικών.

Για όλους τους παραπάνω λόγους, ο γάμος και η οικογένεια αποτελούσαν θεμελιακά φαινόμενα για όλες τις όψεις της οικονομικής και κοινωνικής ζωής των ανθρώπων στην αρχαιότητα. Αλλά όπως έδειξε ο Ένγκελς, ήταν η εμφάνιση της οικονομικής ανισότητας που αποτέλεσε την καθοριστική δικλείδα για την ανισότητα των φύλων. Η μεταβίβαση της ατομικής ιδιοκτησίας ήταν στενά συνδεδεμένη με την οικογένεια και την γνησιότητα των τέκνων: και αυτή η σύνδεση οδηγούσε στο να αντιμετωπίζεται η ίδια η γυναίκα ως ιδιοκτησία του πατέρα της ή του συζύγου της.

Δυο φαινόμενα αποτυπώνουν με χαρακτηριστικό τρόπο αυτή την σύνδεση: η μοιχεία και ο βιασμός. Παρότι η λέξη μοιχεία είναι ίδια τόσο στα αρχαία όσο και στα νέα ελληνικά, τα φαινόμενα που περιγράφει η λέξη είναι τελείως διαφορετικά. Στις αρχαίες κοινωνίες μοιχεία για τις γυναίκες αποτελεί οποιαδήποτε σεξουαλική επαφή λαμβάνει χώρα εκτός γάμου και τιμωρείται με πολύ βαριές ποινές κοινωνικού αποκλεισμού από τον νόμο. Η γνησιότητα των παιδιών είναι η βασική αιτία αυτού του φαινομένου. Αντίθετα, για τους άνδρες μοιχεία αποτελεί μόνο η σεξουαλική επαφή με ελεύθερες γυναίκες που είναι υπό την εξουσία κάποιου άλλου άνδρα: το σεξ με δούλες, πόρνες ή άνδρες δεν θεωρείται μοιχεία για τους άνδρες, είναι απολύτως αποδεκτό, και δεν έχει καμία ποινική συνέπεια. Με άλλα λόγια, το θύμα της μοιχείας στην αρχαιότητα είναι πάντα ο άνδρας: ο πατέρας ή ο σύζυγος μιας ελεύθερης γυναίκας. Η ίδια η γυναίκα δεν αποτελεί ποτέ το θύμα: αν ένας παντρεμένος πάει με μια άλλη παντρεμένη γυναίκα, το θύμα είναι ο άντρας της παντρεμένης, όχι η γυναίκα του παντρεμένου. Το ίδιο ισχύει και με την περίπτωση του βιασμού: το θύμα είναι ο άνδρας ή ο πατέρας, ποτέ η γυναίκα. Εξ ου και γιατί αυτό που μετράει είναι μόνο η πρόθεση του βιαστή. Αν ένας άνδρας βιάσει μια γυναίκα για να ατιμάσει τον σύζυγο της, τότε αυτό θεωρείται βαριά πράξη και μπορεί να τιμωρηθεί ακόμα και με θάνατο. Αλλά αν ένας άνδρας βιάσει μια γυναίκα που του αρέσει ή που θέλει να την παντρευτεί, αυτό είτε θεωρείται θεμιτό, είτε είναι ένα ασήμαντο αδίκημα. Ο πόνος του γυναικείου θύματος είναι χωρίς καμία ποινική σημασία.

Αυτή η πατριαρχική δομή των αρχαίων κοινωνιών είχε ως συνέπεια την κυριαρχία έντονα σεξιστικών αντιλήψεων. Είναι σχεδόν αδύνατον να διαβάσει κανείς οποιοδήποτε αρχαίο κείμενο χωρίς να βρει μπροστά του τέτοιες αντιλήψεις. Ίσως το πιο εύγλωττο παράδειγμα είναι η παρουσία σεξιστικών αντιλήψεων στα φιλοσοφικά και επιστημονικά κείμενα της αρχαιότητας. Ο Αριστοτέλης αποτελούσε αναμφισβήτητα ένα από τα μεγαλύτερα μυαλά της αρχαιότητας. Ο ίδιος θεωρούσε πολύ σημαντικό το ρόλο της εμπειρικής παρατήρησης και όχι απλά της θεωρίας: τα βιολογικά κείμενα του που βασίζονται στην ενδελεχή παρατήρηση αποτελούν ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της αρχαιότητας. Γι’ αυτό είναι συγκλονιστικό να βλέπει κανείς τον Αριστοτέλη να ισχυρίζεται ότι οι γυναίκες ως κατώτερες έχουν λιγότερα δόντια, κάτι που η εμπειρική παρατήρηση θα μπορούσε εύκολα να αποδείξει ότι δεν ισχύει, αλλά που ο έντονος σεξισμός του Αριστοτέλη υπερίσχυε. Ακόμα πιο εύγλωττα είναι τα ιατρικά κείμενα που διατείνονται ότι το ανθρώπινο σώμα δεν χαρακτηρίζεται από τον δυισμό ανάμεσα στο ανδρικό και το γυναικείο σώμα, αλλά ότι το ανθρώπινο σώμα είναι αποκλειστικά το ανδρικό, με το γυναικείο σώμα να αποτελεί μια παραμορφωμένη εκδοχή του κανονικού ανδρικού σώματος.

Γυναίκες και κοινωνική τάξη     

Δεν ήταν όμως η ζωή όλων των γυναικών ίδια. Οι κοινωνικές ανισότητες δεν συνδέονταν μόνο με την γυναικεία καταπίεση, αλλά δημιουργούσαν και τεράστιες διαφορές ανάμεσα στις γυναίκες.7 Τα πρότυπα της πατριαρχίας επέβαλλαν ότι η ζωή των ελεύθερων γυναικών έπρεπε να περιορίζεται γύρω από τον γάμο, το σπίτι και την οικογένεια τους και απέκλειε την παρουσία τους στο δημόσιο χώρο. Για τις πλούσιες γυναίκες, η δυνατότητα να έχουν δούλες τις απάλλασσε σε μεγάλο βαθμό από τις οικιακές εργασίες που αποτελούσαν τη μοίρα της μεγάλης πλειονότητας των γυναικών. Παρότι οι πλούσιες γυναίκες ήταν σχετικά περιορισμένες σε πόλεις όπως η κλασική Αθήνα, από την ελληνιστική εποχή και μετά η όξυνση των οικονομικών ανισοτήτων δημιούργησε σημαντικές νέες δυνατότητες, καθώς ο πλούτος πλέον υπερίσχυε του φύλου. Οι πλούσιες γυναίκες μπορούσαν να χρησιμοποιούν τους πόρους τους για να κάνουν ευεργεσίες και να τιμούνται από τις πόλεις τους, και ακόμα και να αναλαμβάνουν δημόσια αξιώματα, όπως π.χ. οι αρχείνες (γυναίκες άρχοντες) της Σύρου. Πολλές πηγές μαρτυρούν ότι οι πλούσιες γυναίκες μπορούσαν να είναι ιδιαίτερα βάναυσες απέναντι στις δούλες τους, που πλήρωναν συχνά τα σπασμένα. Αναμφίβολα, οι δούλες αποτελούσαν την πιο καταπιεσμένη ομάδα των γυναικών στην αρχαιότητα. Σε αντίθεση με τις ελεύθερες γυναίκες, που διέθεταν προστατευόμενη σεξουαλική αξιοπρέπεια, ο βιασμός των γυναικών δούλων από τους αφέντες τους αποτελούσε αναφαίρετο δικαίωμα των αφεντών. Ένα πρωτοχριστιανικό κείμενο, οι Πράξεις Ανδρέου, είναι χαρακτηριστικό για τις μεγάλες ανισότητες ανάμεσα σε αφέντρες και δούλες. Το κείμενο αφηγείται το πώς ο απόστολος Ανδρέας προσηλύτισε την Μαξιμίλλα, τη γυναίκα του ρωμαίου επάρχου στην Πάτρα. Η χριστιανή Μαξιμίλλα αρνείται να κάνει πια σεξ με τον άνδρα της, και βάζει μια δούλα της να πάρει το ρόλο της κρυφά στο κρεβάτι, εξαπατώντας τον άνδρα της. Για την πλούσια Μαξιμίλλα το σώμα της δούλας ήταν ένα απολύτως θεμιτό μέσο για να αποφύγει η ίδια την αμαρτία. Όταν τελικά ο έπαρχος θα μάθει την αλήθεια, η δούλα θα τιμωρηθεί με φρικτά βασανιστήρια και θάνατο. 

  Ακόμα πιο συγκλονιστική μαρτυρία για την ζωή των γυναικών δούλων είναι οι επιγραφές που καταγράφουν τους όρους απελευθέρωσης τους. Ενώ για τους άνδρες δούλους η απελευθέρωση συνήθως απαιτεί την καταβολή χρηματικού αντιτίμου, για τις γυναίκες υπάρχει συχνά ο επιπλέον όρος ότι θα έπρεπε να κάνουν ένα ή δυο παιδιά και να τα παραδώσουν στους αφέντες τους για να κερδίσουν την πλήρη ελευθερία τους. Φανταστείτε το δίλημμα μιας δούλας αν θα πρέπει να πληρώσει για να κερδίσουν τουλάχιστον την ελευθερία τα παιδιά της, ή να κάνει παιδιά και να τα παραδώσει για να κερδίσει η ίδια την ελευθερία της.8

Παρότι το γυναικείο πρότυπο της ζωής στο σπίτι και οι οικιακές εργασίες αποτελούσαν τη μοίρα της πλειονότητας των ελευθέρων γυναικών, η φτώχεια συχνά υποχρέωνε ένα σημαντικό αριθμό γυναικών να εργαστούν εκτός σπιτιού για να κερδίσουν τα προς το ζην. Οι περισσότερες γυναίκες που εργάζονταν εκτός σπιτιού ακολουθούσαν κακοπληρωμένα επαγγέλματα που ασκούσαν και εντός του οίκου. Χαρακτηριστικό είναι το επάγγελμα της τροφού, που έδινε το γάλα της σε βρέφη των οποίων οι μανάδες είχαν πεθάνει, δεν είχαν γάλα, ή ήταν αρκετά πλούσιες ώστε να πληρώνουν άλλες γυναίκες. Διαθέτουμε αρκετά συμβόλαια για τροφούς που δείχνουν τους σκληρούς όρους που έβαζαν οι εργοδότες στις τροφούς, όπως το να μην κάνουν σεξ με τους άνδρες τους, ώστε να μην μείνουν έγκυες και τους κοπεί το γάλα, ή να ταΐζουν πρώτα το παιδί του εργοδότη και μόνο αν περίσσευε γάλα τα δικά τους παιδιά μετά. Καθόλου τυχαία, ένας άλλος μεγάλος κλάδος που απασχολούνταν πολλές γυναίκες ήταν στην υφαντουργία, μια δουλειά που ήξεραν από το σπίτι. Ο περιηγητής Παυσανίας αναφέρει ότι στην Πάτρα της ρωμαϊκής εποχής ο γυναικείος πληθυσμός ήταν διπλάσιος του ανδρικού, καθώς είχαν μεταναστεύσει εκεί πολλές γυναίκες από την Αχαΐα και την Ηλεία που έβγαζαν το ψωμί τους δουλεύοντας για τη δημιουργία λινών υφασμάτων.9 Άλλες γυναίκες έπλεναν ρούχα, όπως μαρτυρά ένα αθηναϊκό ανάθημα στις Νύμφες, που αφιέρωσε μια ομάδα πλυντών που περιλάμβανε δύο γυναίκες μαζί με άνδρες δούλους, ξένους και πολίτες. 

Μια από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες γυναικείας απασχόλησης ήταν η πορνεία. Η πορνεία στην αρχαιότητα είχα δραματικά μεγαλύτερη σημασία σε σχέση με την σύγχρονη εποχή. Ενώ οι γυναίκες παντρεύονταν από τα 15, οι περισσότεροι άντρες παντρεύονταν μετά τα 30, όταν είχαν κληρονομήσει τους γονείς τους και διέθεταν οικονομική ανεξαρτησία για να ανοίξουν το δικό τους σπιτικό. Σε έναν κόσμο που οι αξιοπρεπείς γυναίκες ήταν κλεισμένες στο σπίτι και δεν υπήρχαν μπαρ και καφέ που σύχναζαν και τα δύο φύλα, τα σώματα των φτωχών ελευθέρων γυναικών και των δούλων που γίνονταν πόρνες ήταν το μέσο με το οποίο οι ανύπαντροι (αλλά και οι παντρεμένοι) άντρες ικανοποιούσαν τις σεξουαλικές τους ορμές. Η πορνεία στην αρχαιότητα όχι μόνο δεν ήταν παράνομη ή περιθωριακή, αλλά αποτελούσε και βασικό μέσο πόρων για τα κράτη, καθώς φορολογούνταν κανονικά. Από την ελληνιστική και ρωμαϊκή Αίγυπτο έχουν σωθεί αποδείξεις από τους τελώνες, που αναφέρουν ότι έλαβαν τον φόρο και επιτρέπουν σε μια γυναίκα να εξασκήσει το επάγγελμα της σε έναν συγκεκριμένο δρόμο.

Παρότι η ζωή των εργαζόμενων γυναικών ήταν συνήθως δύσκολη, υπήρχαν και οι εξαιρέσεις από γυναίκες που κατάφεραν να μάθουν κάποιο καλό επάγγελμα και να κερδίσουν χρήμα και τιμή από αυτό. Η γιατρός και μαία Φανοστράτη από την κλασική Αθήνα, η ποιήτρια Αριστοδάμα από την Σμύρνη, που ταξίδεψε μέχρι την κεντρική Ελλάδα και τιμήθηκε από τις κοινότητες των Λοκρών, η χοροψάλτρια Πολυγνώτα από τη Θήβα που τιμήθηκε για τις υπηρεσίες από το ιερό των Δελφών, ή οι διάφορες γυναίκες ζωγράφοι που αναφέρει ο Πλίνιος, αποτελούν εντυπωσιακά παραδείγματα μιας μειοψηφίας γυναικών που κατάφερε να σπάσει τα στεγανά της εποχής της.10

Η ζωή των γυναικών και η ιστορία της αρχαιότητας

Η μεγάλη μας δυσκολία στο να μελετήσουμε τη ζωή των γυναικών στην αρχαιότητα οφείλεται στο βασικό γεγονός ότι τα δύο φύλα περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους σε δύο παράλληλες σφαίρες που εφάπτονταν μόνο εν μέρει: οι άνδρες περνούσαν τον περισσότερο τους χρόνο με άλλους άνδρες, και οι γυναίκες με άλλες γυναίκες. Η συντριπτική πλειοψηφία των αρχαίων κειμένων έχουν γραφτεί από άνδρες, που είτε δεν ενδιαφέρονταν καθόλου για την παράλληλη σφαίρα των γυναικών, είτε γνώριζαν ελάχιστα για αυτήν. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι οι σημαντικότερες στιγμές στη ζωή των γυναικών λάμβαναν χώρα στη δικιά τους παράλληλη σφαίρα και οι σημαντικότερες σχέσεις τους αφορούσαν συνήθως άλλες γυναίκες. Οι φιλίες ανάμεσα στις γυναίκες και τα δίκτυα που δημιουργούσαν έπαιζαν καθοριστικό ρόλο για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και την εξεύρεση λύσεων. Ακόμα και οι μοιχαλίδες έπρεπε να στηριχτούν στο δίκτυο των γυναικών φίλων τους για να μπορέσουν να κρύψουν με επιτυχία τη σχέση τους και να αποφύγουν τις δρακόντειες συνέπειες του νόμου. 

Χαρακτηριστική είναι από αυτή την άποψη η περίπτωση των γυναικείων ομοερωτικών σχέσεων. Σε αντίθεση με τις ανδρικές ομοερωτικές σχέσεις, που λάμβαναν χώρα στη δημόσια σφαίρα και ήταν έτσι πολύ ορατές, οι γυναικείες ομοερωτικές σχέσεις ήταν συχνά γνωστές μόνο μεταξύ των γυναικών. Ξέρουμε ότι σε κάποιες πόλεις, όπως η Σπάρτη και η Μυτιλήνη, οι γυναικείες ομοερωτικές σχέσεις είχαν θεσμοποιημένο και δημόσιο χαρακτήρα, καθώς οι χοροί των νεαρών κοριτσιών που συμμετείχαν σε σημαντικές τελετές και εορτές των πόλεων τους εξέφραζαν τον ομοερωτικό θαυμασμό τους για την κορυφαία του χορού. Τα ποιήματα της Σαπφούς μας προσφέρουν ένα εξαιρετικό παράθυρο στην παράλληλη σφαίρα των γυναικών της Λέσβου και των ομοερωτικών σχέσεων που δημιουργούνταν μέσα σε αυτήν.

Από την άλλη πλευρά όμως, οι γυναίκες έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο και στον κόσμο των ανδρών, κάτι που συχνά μένει αόρατο εξαιτίας του τρόπου που γράφουμε και αφηγούμαστε την ιστορία. Ο περισσότερος κόσμος θεωρεί ότι η αρχαία Σπάρτη ήταν μια έντονα ανδροκρατική και μιλιταριστική κοινωνία, όπου ο ρόλος των γυναικών ήταν μηδαμινός. Στην πραγματικότητα, ισχύει το ακριβώς αντίθετο. Στην Σπάρτη, το έθιμο ήταν οι άνδρες να κληρονομούν την περιουσία του πατέρα τους, και οι γυναίκες της μητέρας τους. Αυτό, σε συνδυασμό με τις μεγάλες προίκες, σήμαινε ότι ήδη τον 4ο αιώνα π.Χ. το 40% της γης ανήκε στις γυναίκες, ενώ στην ελληνιστική εποχή οι γυναίκες είχαν πια το μεγαλύτερο μέρος της γης στα χέρια τους. Όταν ο Άγης και ο Κλεομένης, οι μεταρρυθμιστές βασιλιάδες της ελληνιστικής Σπάρτης, προσπάθησαν να αναδιανείμουν την γη για να εξισώσουν τις ανισότητες και να αυξήσουν τον αριθμό των πολιτών, ήξεραν ότι για να έχουν την παραμικρή επιτυχία τα σχέδια τους, έπρεπε πρώτα να πείσουν τις γυναίκες και τις μανάδες τους να τα υιοθετήσουν και να κινητοποιήσουν τα δίκτυα φίλων και υποτακτικών που είχαν υπέρ τους. Για να πετύχουν τα σχέδια των ανδρών βασιλιάδων στη Σπάρτη, έπρεπε οι γυναίκες να συνταχτούν μαζί τους. Η μελέτη της ιστορίας των γυναικών αναδεικνύει μια πολύ διαφορετική εικόνα της Σπάρτης από αυτή που δίνουν οι ιστορικοί που ασχολούνται αποκλειστικά με τους άνδρες.

Η ιστορία των γυναικών αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ιστορίας της αρχαιότητας. Η πατριαρχία αποτελούσε αναμφίβολα δομικό στοιχείο των αρχαίων κοινωνιών. Αλλά όπως προσπάθησα να δείξω, η πατριαρχία δεν είναι αποτέλεσμα της βιολογίας ή της ανθρώπινης φύσης, αλλά αποτέλεσμα των βασικών χαρακτηριστικών μιας προβιομηχανικής κοινωνίας με έντονες οικονομικές ανισότητες. Ο κόσμος μας έχει προ πολλού δημιουργήσει τις υλικές και κοινωνικές συνθήκες που θα επέτρεπαν να απαλλαγούμε από την γυναικεία καταπίεση, αλλά οι ανισότητες του καπιταλισμού διατηρούν αυτή την κατάσταση. Η ιστορία των γυναικών στην αρχαιότητα δεν αναδεικνύει απλά μια άλλη όψη της αρχαιότητας· ταυτόχρονα τονίζει την ανάγκη να αγωνιστούμε ώστε να γίνει η γυναικεία καταπίεση μουσειακό έκθεμα. 

 

Σημειώσεις

1. S. Georgoudi κ.α., Αρχαία Ελλάδα γένους θηλυκού, Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2006.

2. Ηρόδοτος, 5.51.

3. Ηρόδοτος, 7.204-5.

4. Ηρόδοτος, 7.239.

5. Φ. Ένγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 2013.

6. Δες την αποτίμηση στο αφιέρωμα στο τεύχος 65 του 1994 του περιοδικού International Socialism Journal: https://www.marxists.org/archive/harman/1994/xx/engels.htm.

7. S. B. Pomeroy, Θεές, πόρνες, σύζυγοι και δούλες: οι γυναίκες στην κλασική αρχαιότητα, Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 2008.

8. Για τη ζωή των γυναικών δούλων, δες την ανθολογία αρχαίων πηγών Κ. Βλασόπουλος – Ε. Μπαθρέλλου, Η ζωή μου όλη: καθημερινές ιστορίες δούλων από την αρχαιότητα, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2020.

9. Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, 7.21.14.

10. Πλίνιος ο Νεώτερος, Φυσική ιστορία, 35.40.