Συλλαλητήριο 1 Μάη 2025, Αθήνα
Τραμπ και Μητσοτάκης λυσσομανούν με αντεργατικές επιθέσεις, αλλά οι εργατικοί αγώνες ανοίγουν δρόμους για τη δική μας εναλλακτική.
Ο Πάνος Γκαργκάνας θυμίζει τη σημασία της στρατηγικής του εργατικού ελέγχου.
«Όταν ένας εργοστασιάρχης ή ένας τραπεζίτης δημοσιεύει τα έσοδα και τα έξοδα του εργάτη, τα στοιχεία για το μεροκάματό του και για την παραγωγικότητα της εργασίας του, αυτό θεωρείται υπερνόμιμο και δίκαιο. Κανενός δεν του περνάει από το μυαλό να δει σε αυτό επιβουλή στην “ιδιωτική ζωή” του εργάτη, “χαφιεδισμό ή κατάδοση” από τη μεριά του εργοδότη. Η αστική κοινωνία θεωρεί την εργασία και το μεροκάματο των μισθωτών εργατών δικό της ανοιχτό βιβλίο, όπου ο κάθε αστός έχει πάντα το δικαίωμα να ρίχνει μια ματιά, πάντα να ξεσκεπάζει την τάδε “πολυτέλεια” του εργάτη και την τάδε δήθεν “τεμπελιά” του. Και ο αντίστροφος έλεγχος; Τι θα γινόταν αν το δημοκρατικό κράτος καλούσε τα συνδικάτα των υπαλλήλων, των εμποροϋπαλλήλων, του υπηρετικού προσωπικού να ελέγξουν τα έσοδα και τα έξοδα των καπιταλιστών, να δημοσιεύσουν τα σχετικά στοιχεία, να βοηθήσουν στην πάλη ενάντια στην απόκρυψη των εισοδημάτων; Τι άγρια ουρλιαχτά θα έβγαζε η αστική τάξη ενάντια στους “χαφιεδισμούς”, ενάντια στις “καταδόσεις”».1
Έχουν περάσει πάνω από εκατό χρόνια από τότε που ο Λένιν ειρωνευόταν τις υποκρισίες των αστών, αλλά τα «ουρλιαχτά» των καπιταλιστών σήμερα ενάντια σε κάθε εργατική «διείσδυση» στον έλεγχό τους ακούγονται εκκωφαντικά από την μια άκρη του πλανήτη ως την άλλη.
Στις ΗΠΑ, ο Τραμπ επιτίθεται με μανία στο εργατικό κίνημα και έχει ιδρύσει ξεχωριστό υπουργείο συρρίκνωσης του δημόσιου, για να βρει μεγαλύτερο δημοσιονομικό χώρο για νέες φοροαπαλλαγές στις μεγάλες επιχειρήσεις. Εδώ, η HellenicTrain προχώρησε στην απόλυση του Κώστα Γενηδούνια, του συνδικαλιστή των Μηχανοδηγών που είχε αναδείξει τους κινδύνους για την ασφάλεια των τρένων πριν γίνει το έγκλημα των Τεμπών. Μια απόλυση που γίνεται ενώ στη Βουλή ανοίγει ξανά ζήτημα προανακριτικής για τα Τέμπη!
Η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, ακόμα και στα τελευταία της, προσπαθεί με νύχια και με δόντια να ακυρώσει τις εργατικές αντιστάσεις στις ιδιωτικοποιήσεις. Δεν είναι «μόνο» οι κραυγές του Γεωργιάδη ενάντια στους γιατρούς των δημόσιων νοσοκομείων που καταγγέλλουν τη συρρίκνωση του ΕΣΥ για χάρη των ιδιωτικών κλινικών. Είναι οι απειλές του ίδιου του Μητσοτάκη ενάντια στους εκπαιδευτικούς που αντιστέκονται στην «αξιολόγηση» και στα «Ωνάσεια» σχολεία. Ο κατάλογος είναι ατελείωτος. Ακόμα και η Επιθεώρηση Εργασίας έχει συρρικνωθεί την ώρα που οι θάνατοι από εργατικά «ατυχήματα» στους χώρους δουλειάς σπάνε ρεκόρ. Άραγε πόσοι εργάτες θα είχαν σωθεί αν την «επιθεώρηση» στους χώρους εργασίας την ασκούσαν τα συνδικάτα των εργαζόμενων;
Το ζήτημα του εργατικού ελέγχου έρχεται στην επικαιρότητα με δραματικό τρόπο. Κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι οι εργαζόμενοι ξέρουν καλύτερα από τα αφεντικά τις ανάγκες του χώρου τους. Οι Μηχανοδηγοί των τρένων το έδειξαν δραματικά με τις προειδοποιήσεις τους πριν από τα Τέμπη. Το ίδιο ισχύει για τους εργαζόμενους στα Νοσοκομεία. Κάθε νοσηλεύτρια ξέρει τις ανάγκες των ασθενών σε έναν θάλαμο καλύτερα από τον Διοικητή του Νοσοκομείου που διορίζει ο κάθε κομματάρχης που γίνεται υπουργός Υγείας. Οι λιμενεργάτες γνωρίζουν πόσοι χειριστές χρειάζονται για κάθε γερανό εμπορευματοκιβωτίων πολύ καλύτερα από την COSCO.
Και βέβαια, τα κριτήρια δεν είναι «στενά» και εξειδικευμένα από χώρο σε χώρο «μόνο» για να προστατεύουν τον κόσμο της δουλειάς του κάθε χώρου. Αφορούν τις ανάγκες της κοινωνίας. Το πιο χτυπητό παράδειγμα έχει να κάνει με τις τράπεζες. Όταν οι τράπεζες είναι κάτω από το έλεγχο των «funds», τα κριτήρια χρηματοδότησης προσαρμόζονται στις απαιτήσεις των κερδοσκόπων της στέγης. Δημόσιος εργατικός έλεγχος στο τραπεζικό σύστημα σημαίνει αλλαγή στις προτεραιότητες προς όφελος όχι απλά των τραπεζοϋπάλληλων, αλλά όλης της εργατικής τάξης. Επιστροφή της ΔΕΗ στο Δημόσιο με εργατικό έλεγχο σημαίνει σίγουρα μέτρα προστασίας για να μην σκοτώνονται οι εναερίτες αλλά και δύναμη ενάντια στην κερδοσκοπία και την ακρίβεια στην ενέργεια.
Αντιρρήσεις δεξιά και «αριστερά»
Κι όμως, το αίτημα για επανακρατικοποιήσεις, και μάλιστα με εργατικό έλεγχο, συναντάει αντιδράσεις όχι μόνο από την κυβέρνηση που επιμένει λυσσαλέα στις ιδιωτικοποιήσεις, αλλά και από τα κόμματα της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης.
Το ΠΑΣΟΚ βρίσκεται έτη φωτός μακριά από τότε που νομοθετούσε για τη συμμετοχή συνδικαλιστών στις διοικήσεις των δημόσιων επιχειρήσεων. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, οι πρώτες κυβερνήσεις του Ανδρέα Παπανδρέου αναζητούσαν τρόπους ώστε οι ηγεσίες των συνδικαλιστικών Ομοσπονδιών να εκτονώσουν τις πιέσεις της μαχητικής βάσης τους που έβγαινε ριζοσπαστικοποιημένη από τις απεργίες της Μεταπολίτευσης.
Ένα παράδειγμα είναι το 12ο πανελλαδικό συνέδριο της ΟΤΟΕ, όπου υπήρχε εισήγηση με τίτλο «Η συμμετοχή των εργαζόμενων στα κέντρα λήψης αποφάσεων των τραπεζών (Εργατικός Έλεγχος)» και στην οποία τόνιζε:
«Η συμμετοχή των εργαζομένων στα όργανα λειτουργίας των τραπεζών δεν έχει σε καμμιά περίπτωση την έννοια της συνδιαχείρισης και φυσικά της ανάληψης ευθύνης για την οικονομική πορεία τους. Πολύ περισσότερο, δεν έχει την έννοια της συνεργασίας των λεγόμενων παραγωγικών τάξεων γιατί μια τέτοια ρεφορμιστική θέση θα οδηγούσε στη διαιώνιση της αλλοτρίωσης των εργαζομένων και θα αποπροσανατόλιζε το κίνημα από τον στρατηγικό του στόχο που είναι η κατάργηση των τάξεων στα πλαίσια μιας αυτοδιαχειριζόμενης κοινωνίας. Η προώθηση θέσεων συμμετοχής γίνεται καθαρά για λόγους πληροφόρησης και ελέγχου».2
Η τοποθέτηση «εκπροσώπων των εργαζομένων» στις διοικήσεις των ΔΕΚΟ δεν αποτελούσε βήμα εργατικού ελέγχου και αυτό αποδείχθηκε ξεκάθαρα στη συνέχεια, καθώς η συνδικαλιστική γραφειοκρατία συνεργάστηκε με τις κυβερνήσεις, ιδιαίτερα την περίοδο του Σημίτη, για να προχωρήσουν νεοφιλελεύθερες «μεταρρυθμίσεις». Τη συνέχεια την ξέρουμε: η συγκυβέρνηση Σαμαρά-Βενιζέλου έφερε το ΠΑΣΟΚ τόσο κοντά στη Νέα Δημοκρατία ώστε να εγκαταλείπει κάθε σκέψη για παρεμβάσεις του Δημόσιου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα δεν είναι μόνο οι τοποθετήσεις του Ανδρουλάκη για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Είναι και οι προτάσεις για την κρίση στέγης. Καμιά σκέψη για επανίδρυση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας, μόνο ιδέες για «ενίσχυση της προσφοράς» στην αγορά κατοικίας.
Η αντίθεση στις επανακρατικοποιήσεις, ωστόσο, δεν περιορίζεται στο ΠΑΣΟΚ. Στον ΣΥΡΙΖΑ, θεωρητικά, ισχύει η τοποθέτηση του Πολάκη στη Βουλή στη συζήτηση για τον Προϋπολογισμό, για επιστροφή της Εθνικής Τράπεζας στο Δημόσιο, έστω με διαδικασίες αργές και θεσμικές:
«Να σας πω τρεις τρόπους για να πάρουμε πίσω τη χασούρα. Να χρησιμοποιήσουμε ένα μέρος των πλεονασμάτων των επόμενων χρόνων, σαν τοποθέτηση, για επαναγορά μετοχών, με σκοπό κατ΄αρχήν να πάρουμε το 34% της αποτρεπτικής μειοψηφίας και προοδευτικά, μέσα σε μια πενταετία, να πάρουμε το 50%. Δεύτερον, εγγύηση στο Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων για έκδοση ομολογιακού δανείου τεσσάρων με πέντε δισ. ευρώ, που να αγοράσουμε το πλειοψηφικό ποσοστό. Ποιος θα αρνηθεί να βάλει το ελληνικό δημόσιο, 4,5 με 5 δισ. ευρώ στην Τράπεζα και να την ξαναπάρει πίσω; Τρίτος τρόπος είναι άλλος υπολογισμός του αναβαλλόμενου φόρου, αντί για 30 χρόνια στα 60 χρόνια. Περισσεύουν 7,5 δισ., με αυτά διαπραγματευόμαστε την επαναγορά της τράπεζας».3
Ωστόσο, ακόμη και αυτή η μακροπρόθεσμη υπόσχεση έχει μετατραπεί σε «ενίσχυση του ρόλου και της συμμετοχής του δημοσίου στην Εθνική Τράπεζα» με τις προτάσεις που κατέθεσε ο Φάμελλος για τη συνεργασία της «προοδευτικής αντιπολίτευσης».4
Ίσως η εξήγηση για τις εκπτώσεις να είναι η προσπάθεια συνεργασίας με το ΠΑΣΟΚ. Μια πιο ουσιαστική εξήγηση, όμως, έχει να κάνει με την αποφυγή συγκρούσεων με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αντίληψη «Ας μην μπλέξουμε ξανά σε αντιπαραθέσεις με την ΕΕ και την ΕΚΤ» μοιάζει να είναι το συμπέρασμα που έχει βγάλει όλος ο χώρος του νυν και πρώην ΣΥΡΙΖΑ από την εμπειρία του 2015.
Τυχόν επανακρατικοποιήσεις σίγουρα θα προκαλέσουν απειλές από τους «θεσμούς» της ΕΕ, αλλά η λύση δεν είναι ο ενδοτισμός. Αυτό δείχνει πραγματικά η εμπειρία του 2015. Κοντεύουν δέκα χρόνια από την απόφαση της κυβέρνησης Τσίπρα που μετέτρεψε το σαρωτικό ΟΧΙ του δημοψηφίσματος σε συνθηκολόγηση με τα Μνημόνια. Ο δρόμος προς εκείνη την τραγωδία είχε στρωθεί ακριβώς από την πολιτική αποφυγής της σύγκρουσης. Όπως γράφαμε σε αυτό το περιοδικό ήδη από τότε:
«Η ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ, ιδιαίτερα από τη στιγμή που αναδείχθηκε και σε ηγεσία της κυβέρνησης, μπήκε σε αυτή την αντιπαράθεση με μια ανοιχτά ρεφορμιστική αντιμετώπιση: η καλύτερη στάση είναι η προσπάθεια κατευνασμού. Δεν χτυπάς γροθιά στο μαχαίρι, αναζητάς ρωγμές στο αντίπαλο στρατόπεδο, κάνεις υποχωρήσεις, επιδιώκεις συμβιβασμούς, ελίσσεσαι και προχωράς.
Όλα αυτά έμοιαζαν με τετράγωνη λογική για μεγάλο μέρος των στελεχών αλλά και των οπαδών του ΣΥΡΙΖΑ. Με βάση αυτή τη συλλογιστική υπήρξε αρχικά ανοχή για τις κινήσεις που έκανε ο Αλέξης Τσίπρας και το επιτελείο του.(…)
Αποτυχημένη αποδείχθηκε η τακτική του συμβιβασμού απέναντι στους εκπρόσωπους της Τρόικας. Η συμφωνία της 20 Φλεβάρη [2015] υπογράφηκε με μεγάλες υποχωρήσεις της κυβέρνησης, εγκαταλείποντας το αίτημα της διαγραφής του χρέους και αναλαμβάνοντας δεσμεύσεις κατά των “μονομερών ενεργειών”. Τότε η δικαιολογία ήταν ότι η κυβέρνηση κέρδισε με αυτόν τον τρόπο χρόνο.
Τώρα ξέρουμε ότι ο χρόνος οδήγησε σε σκλήρυνση της στάσης όλων των “θεσμών” και ότι οι ελπίδες για να αναδιπλωθούν οι εκβιαστές στηρίζονται σε ένα ισχυρό Όχι μέσα από το δημοψήφισμα. Δεν θα ήταν πιο αποτελεσματικό να είχε ειπωθεί αυτό το Όχι από την αρχή, χωρίς να έχουν ρημάξει στο μεταξύ τα νοσοκομεία από το στράγγισμα για να πληρώνονται οι δόσεις; Δεν αποδείχθηκαν λεφτά πεταμένα τα 8 δις που πήρε το ΔΝΤ όλο αυτό το διάστημα που υποτίθεται ότι κερδίζαμε χρόνο;»5
Σήμερα, η επιλογή στρατηγικής που ετοιμάζεται για τη σύγκρουση αντί να την αποφεύγει είναι πιο επιτακτική ανάγκη.
Κι όμως, μέσα στις σημερινές συνθήκες έρχεται η ηγεσία του ΚΚΕ να απορρίψει την επιλογή των επανακρατικοποιήσεων και του εργατικού ελέγχου και μάλιστα με επιθέσεις από τα «αριστερά». Απέναντι στο αίτημα για κρατικοποίηση των σιδηρόδρομων χωρίς αποζημίωση για τη HellenicTrain και με εργατικό έλεγχο, έρχονται καταγγελίες για τις «δυνάμεις των ΝΑΡ –ΑΝΤΑΡΣΥΑ, ΜέΡΑ25– ΛΑΕ, ΝεΑρ, άλλοι όπως Μετάβαση, Αναμέτρηση κ.λπ. με “φιλική συμμετοχή” ακόμα και “αναρχοαυτόνομων” οπαδών της κρατικής παρέμβασης (!) που ανακάλυψαν στον δήθεν “αντικαπιταλιστικό” στόχο της επανακρατικοποίησης του σιδηροδρόμου τη μαγική συνταγή ενός “μεταβατικού” αιτήματος που συνιστά “ρήγμα” στην αστική πολιτική».6
Ας αφήσουμε στο πλάι την προσφιλή τακτική του τσουβαλιάσματος όλων – από τους αναρχικούς μέχρι τη Νέα Αριστερά περνώντας από την ΑΝΤΑΡΣΥΑ– σε ένα «οπορτουνιστικό ρεύμα» που χτυπάει σαν «οχιά διμούτσουνη», όπως γράφει ένα άλλο μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ στο ίδιο φύλλο του Ριζοσπάστη. Δεν βγαίνει τίποτα με τις βρισιές. Ας δούμε αν υπάρχει κάποιο επιχείρημα για αυτή τη θέση. Γράφει ο Τσιμπουκάκης:
«Ιδιωτικοποίηση vs Επανακρατικοποίηση: Φαύλος κύκλος στην υπηρεσία του κεφαλαίου. Στο πλαίσιο του σημερινού συστήματος και της απελευθερωμένης αγοράς της ΕΕ, όσο οι Μεταφορές, η Ενέργεια, οι Επικοινωνίες, το νερό αποτελούν εμπορεύματα, όλοι οι όμιλοι, είτε κρατικοί είτε ιδιωτικοί, θα θυσιάζουν τις ανάγκες μας για ν' αυξήσουν τα κέρδη τους και τα μερίδιά τους στον ανταγωνισμό».
Πραγματικά, δεν υπάρχει κατάκτηση μέσα στον καπιταλισμό που να είναι μόνιμη. Το ίδιο το σύστημα και οι κυβερνήσεις που το υπηρετούν φροντίζουν να επιτεθούν σε οποιαδήποτε παραχώρηση αναγκαστούν να κάνουν στις διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος. Ακόμα και στοιχειώδεις κατακτήσεις τρέχουν να τις υπονομεύσουν. Αν μετά από απεργιακό αγώνα αναγκαστούν να υπογράψουν Συλλογικές Συμβάσεις Εργασίας που παραχωρούν αυξήσεις στους μισθούς, τρέχουν να αυξήσουν τις τιμές και να ροκανίσουν τα μεροκάματα με την ακρίβεια. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η πάλη για αυξήσεις είναι «φαύλος κύκλος».
Μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι η κρατικοποίηση, παραδείγματος χάρη των Ναυπηγείων, υπονομεύτηκε και ξαναβγήκαν στο σφυρί. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο αγώνας των εργατών που απαιτούσαν την κρατικοποίηση όταν τα έκλεινε ο Νιάρχος πριν από σαράντα χρόνια ήταν «λάθος». Κάτι τέτοιο το υποστηρίζουν μόνο απολογητές της «ελεύθερης αγοράς»:
«Το 1985 έπειτα από πολύμηνη απεργία των συνδικάτων, όπου κυριαρχούσε τότε το ΚΚΕ, και μετά το ΠαΣοΚ οι πελάτες του εφοπλιστές το εγκατέλειψαν. Αντιμετωπίζοντας τις πιο εξωφρενικές διεκδικήσεις των απεργών, ο δημιουργός και ιδιοκτήτης του ναυπηγείου Σταύρος Νιάρχος αποφάσισε να το ξεφορτωθεί μεταβιβάζοντάς το στο ελληνικό κράτος αντί μόνο 14 εκατ. δολαρίων. Αυτό επεδίωκε με τις απεργίες του το συνδικάτο Τρίαινα για το «ναυπηγείο του λαού», όπως το αποκάλεσε. Έτσι τη διαχείριση και σε κάποια φάση και την κατά 49% ιδιοκτησία του ανέλαβαν κατ’ ουσίαν οι συνδικαλιστές με αποτέλεσμα, ενώ επί Νιάρχου απασχολούνταν 4.800 άτομα προσωπικό, να το καταντήσουν στο σημερινό ναυπηγείο-«φάντασμα» όπου απέμειναν μόνο 1.100 εργαζόμενοι».7
Ούτε μπορούμε να δεχτούμε ότι δεν έπρεπε να κάνουν οι εργαζόμενοι της Ιονικής τράπεζας την ιστορική τους απεργία ενάντια στο ξεπούλημα της από την κυβέρνηση Σημίτη στην τράπεζα Πίστεως, όπως λεγόταν τότε η Alpha bank. Όπως δήλωνε ένας από τους απεργούς, ο Κυριάκος Πατριαρχέας, σε αυτό το περιοδικό:
«Ο κόσμος από κάτω ήθελε την απεργία διαρκείας, δεν γινόταν κι αλλιώς γιατί αποφασίσαμε ότι έχουμε πόλεμο, στον πόλεμο πρέπει να πηγαίνεις μέχρι την τελική νίκη.(…) Μια σοβαρή κίνηση ήταν να πάνε οι απεργοί έξω από το μέρος που συνεδρίαζε η Κεντρική Επιτροπή του ΠΑΣΟΚ προκειμένου να διαμαρτυρηθούν ειρηνικά για το απαράδεκτο γεγονός του ξεπουλήματος μιας κερδοφόρας δημόσιας τράπεζας σε ιδιώτη. (…) Βρήκαμε μπροστά μας τα ΜΑΤ».8
Εκείνοι ήταν ιστορικοί αγώνες που είχαν τη στήριξη και του ΚΚΕ, το οποίο συγκέντρωνε δυνάμεις, κόντρα στις πιέσεις που του ασκούσε το ΠΑΣΟΚ, ακριβώς γιατί στήριζε τέτοιες μάχες. Στις ευρωεκλογές του 1999 το ΚΚΕ ήταν τρίτο κόμμα με 557.365 ψήφους και ποσοστό 8,67%. Η θέση ότι τώρα πια δεν χρειάζεται να στηρίζουμε τέτοιους αγώνες δεν αποτελεί στροφή του ΚΚΕ προς τον «επαναστατικό χαρακτήρα του κόμματος», αλλά μια δεξιά μετατόπιση με «αριστερό» μανδύα.
Η επαναστατική παράδοση…
Πώς αντιμετώπισαν οι Μπολσεβίκοι τις πρωτοβουλίες των εργατών όταν εργοστασιακές επιτροπές άρχισαν να διεκδικούν έλεγχο για το τι συμβαίνει στους χώρους δουλειάς;
Η επανάσταση στη Ρωσία το 1917 ξεκίνησε με την ανατροπή του Τσάρου στην αρχή εκείνης της χρονιάς. Οι καπιταλιστές αντέδρασαν στο «θράσος» των εργατών που είχαν πρωτοστατήσει στην ανατροπή, επιδιώκοντας να τους «συνετίσουν» με την περιβόητη δήλωση ότι «το κοκαλιάρικο χέρι της πείνας θα βάλει μυαλό στους εργάτες». Η απάντηση των εργατών της Ρωσίας ήταν ένα κίνημα εργοστασιακών επιτροπών που άρχισε να αμφισβητεί ότι το άλφα εργοστάσιο «έπρεπε» να κλείσει γιατί «δεν υπήρχαν πρώτες ύλες» ή το βήτα εργοστάσιο «έπρεπε» να απολύσει γιατί «δεν βγαίνει». Από τέτοιες κινήσεις ξεκίνησε το κίνημα του εργατικού ελέγχου, από τα κάτω.
Με τέτοιες διαδικασίες άρχισαν να εμφανίζονται εργοστάσια-κάστρα των εργατών όπου εκλεγμένες επιτροπές ήταν αναγκασμένες να αντιμετωπίσουν τα ζητήματα λειτουργίας της επιχείρησης σε αντιπαράθεση με τις επιλογές των ιδιοκτητών. Αυτό το αναδυόμενο κίνημα υποχρέωσε όλη την Αριστερά της εποχής να δώσει απαντήσεις για τους τρόπους με τους οποίους μπορούσε να προχωρήσει. Η ίδια η Προσωρινή κυβέρνηση στην οποία συμμετείχαν οι ρεφορμιστικές πτέρυγες της Αριστεράς έβγαλε διάταγμα που καθιέρωνε την ύπαρξη εργοστασιακών επιτροπών και προσπαθούσε να θεσμοθετήσει ένα ρόλο συνεργασίας με τη διεύθυνση του εργοστασίου ήδη από τον Απρίλη του 1917. Όμως οι Μπολσεβίκοι αντέταξαν τον προσανατολισμό του εργατικού ελέγχου διακηρύσσοντας σε κείμενο του Λένιν στις 17 Μάη ότι «οι εργάτες πρέπει να απαιτήσουν την άμεση εγκαθίδρυση πραγματικού ελέγχου που να ασκείται από τους ίδιους τους εργάτες».9
Στις 30 Μάη του 1917 έγινε η πρώτη Συνδιάσκεψη Εργοστασιακών Επιτροπών της Πετρούπολης και ο Ζινόβιεφ εκ μέρους των Μπολσεβίκων κατέθεσε ένα σχέδιο απόφασης που είχε γράψει ο Λένιν και το οποίο μιλούσε για μέτρα όπως το άνοιγμα των εμπορικών βιβλίων με προοπτική «τον πλήρη έλεγχο της παραγωγής και διανομής αγαθών από τους εργάτες». Το σχέδιο εγκρίθηκε με 297 ψήφους υπέρ, 21 κατά και 44 λευκά.
Σε αυτά τα προχωρήματα μπόρεσε να δώσει ολοκληρωμένη μορφή ο Λένιν με δυο κλασικά του κείμενα γραμμένα σε απόσταση μερικών εβδομάδων τον Σεπτέμβρη του 1917: «Η Καταστροφή που μας απειλεί και πώς πρέπει να την καταπολεμήσουμε» και «Θα κρατήσουν άραγε οι Μπολσεβίκοι την κρατική εξουσία;».10
Ο Λένιν συνοψίζει τα κυριότερα μέτρα που πρέπει να επιβληθούν με τον έλεγχο των εργατών ως εξής:
1) Εθνικοποίηση των τραπεζών
2) Εθνικοποίηση των μεγαλύτερων μονοπωλιακών ενώσεων των καπιταλιστών (τροφίμων, καυσίμων, μετάλλου κλπ)
3) Κατάργηση του εμπορικού απόρρητου
4) Υποχρεωτική ένταξη των επιχειρήσεων σε Ενώσεις
5) Συνένωση του πληθυσμού σε καταναλωτικούς συνεταιρισμούς.
Με τέτοια αντιμετώπιση στάθηκε δυνατό να κερδίσουν οι Μπολσεβίκοι την πλειοψηφία στα Σοβιέτ και να έχουν μαζί τους την εργατική τάξη για να γίνει πράξη το «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ». Ευτυχώς, δεν περίμεναν να γίνει η κατάληψη της εξουσίας και μετά να αρχίσουν να μιλάνε για εθνικοποιήσεις και εργατικό έλεγχο.11
…και η υπεράσπισή της
Ο Τρότσκι έδωσε μάχες μαζί με τον Λένιν, αλλά και αργότερα, για να κρατήσει ζωντανή αυτήν την παράδοση.
Στα πρώτα συνέδρια της Κομιντέρν χρειάστηκαν πολλές αντιπαραθέσεις με απόψεις που δεν κατανοούσαν τη διαλεκτική σχέση των αγώνων για συγκεκριμένα αιτήματα με την νίκη της εργατικής επανάστασης και την κατάκτηση της εξουσίας από τα εργατικά συμβούλια. Στο Τρίτο Συνέδριο, οι «Θέσεις πάνω στην τακτική» ήταν απαραίτητο να τονίσουν ότι:
«Τα Κομμουνιστικά Κόμματα πρέπει να προωθούν αιτήματα των οποίων η ικανοποίηση είναι άμεση και επείγουσα ανάγκη της εργατικής τάξης και πρέπει να αγωνιστούν με μαζικούς αγώνες για αυτά τα αιτήματα αδιαφορώντας για το αν είναι ή δεν είναι συμβατά με την οικονομία του κέρδους της καπιταλιστικής τάξης. (…) Κάθε αντίρρηση στην προώθηση τέτοιων επιμέρους αιτημάτων, κάθε κατηγορία για ρεφορμισμό για αυτόν το λόγο, είναι απόρροια της ανικανότητας να κατανοηθούν οι θεμελιώδεις συνθήκες της επαναστατικής δράσης (…) Το ζήτημα δεν είναι αν διακηρύσσεις τον τελικό σου στόχο στο προλεταριάτο, αλλά το αν εντείνεις τις αγωνιστικές πρακτικές, που είναι ο μόνος τρόπος για να οδηγήσεις το προλεταριάτο στην πάλη για τον τελικό στόχο».12
Ήδη εδώ υπάρχει πολύ απλά η θέση για τον «μεταβατικό χαρακτήρα» αιτημάτων που μπορεί να μην είναι «συμβατά» με την οικονομία του κέρδους, αλλά προωθούν με τους αγώνες για αυτά την προετοιμασία για τον τελικό στόχο. Ο Τρότσκι κράτησε αυτό το νήμα τη δεκαετία του 1930, όταν τα ΚΚ είχαν προσαρμοστεί στον εκλογικό δρόμο του Λαϊκού Μετώπου. Στη Γαλλία του 1936, με τους εργάτες να κάνουν καταλήψεις στα εργοστάσια, η ηγεσία του ΓΚΚ συμβούλευε να σταματήσουν αφού είχαν πετύχει σημαντικές κατακτήσεις. Ο Τρότσκι μιλούσε για τη σημασία ενός μεταβατικού προγράμματος που αξιοποιούσε τις καταλήψεις για να φτάσει στην ανατροπή του συστήματος, σπάζοντας τον διαχωρισμό ανάμεσα σε «μίνιμουμ» και «μάξιμουμ» πρόγραμμα. Υποστήριζε ότι ήταν απαραίτητο να χτιστεί μια γέφυρα ανάμεσα στις άμεσες διεκδικήσεις τους εργατικού κινήματος και τον τελικό στόχο του:
«Αυτή η γέφυρα πρέπει να περιλαμβάνει ένα σύστημα μεταβατικών αιτημάτων που πηγάζουν από τις σημερινές συνθήκες και τη σημερινή συνείδηση πλατιών στρωμάτων της εργατικής τάξης και θα οδηγούν αναπόφευκτα στο τελικό συμπέρασμα: την κατάκτηση της εξουσίας από το προλεταριάτο».13
Το κείμενο του Τρότσκι για το μεταβατικό πρόγραμμα δεν αποτελεί κάποια έτοιμη συνταγή. Είναι γραμμένο στις συνθήκες της δεκαετίας του 1930. Οι συνθήκες άλλαξαν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και την ήττα των κινημάτων της Αντίστασης. Ο καπιταλισμός γνώρισε μια περίοδο ανάπτυξης και οι επαναστατικές ιδέες μπήκαν σε μια περίοδο περιθωριοποίησης. Χρειάστηκε ο εκρηκτικός Μάης του 1968 για να γίνουν ξανά κτήμα μιας σημαντικής μερίδας της νεολαίας και της εργατικής τάξης.
Μέσα στις μάχες εκείνης της ριζοσπαστικοποίησης η εργατική τάξη έδειξε ξανά ότι η πάλη για τον δικό της έλεγχο βρίσκεται στην ίδια τη φύση της, από τη θέση της στην παραγωγή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν οι εργατικοί αγώνες στην Πορτογαλία μετά την Επανάσταση με τα Γαρύφαλλα τον Απρίλη του 1974.
Το δικτατορικό καθεστώς ήταν σε τόσο βαθιά κρίση (σήψη, ακριβέστερα) ώστε οι μονάδες που κινήθηκαν τα ξημερώματα της 25 Απρίλη δεν συνάντησαν κανέναν που να ρισκάριζε να το υπερασπίσει. Οι φαντάροι έβαλαν κόκκινα γαρύφαλλα στα όπλα τους για να συμβολίσουν την αδελφοσύνη τους με τον κόσμο που βγήκε στους δρόμους. Η ανατροπή της δικτατορίας δεν ήταν το τέλος της επανάστασης. Όπως αναφέρει ο Κρις Χάρμαν:
«Οι εργάτες κι οι εργάτριες της Πορτογαλίας γιόρτασαν την Πρωτομαγιά ελεύθερα για πρώτη φορά στη ζωή τους. Εκατό χιλιάδες βγήκαν διαδηλώνοντας στους δρόμους της Λισαβόνας, κρατώντας κόκκινα πανό και ακούγοντας τις ομιλίες των ηγετών της Αριστεράς που μόλις είχαν επιστρέψει από την εξορία. Αλλά μετά, οι εργάτες δεν πήγαν απλά στα σπίτια τους περιμένοντας από αυτούς τους ηγέτες να εφαρμόσουν τις μεταρρυθμίσεις που υπόσχονταν. Κάθε κλάδος και κάθε χώρος δουλειάς είχε αιτήματα που συσσωρεύονταν επί χρόνια. Τώρα, προχωρούσαν όλοι σε απεργία για να απαιτήσουν την ικανοποίηση αυτών των αιτημάτων. Ούτε έβαζαν μόνο οικονομικές διεκδικήσεις: απαιτούσαν saneamento –μια λέξη που σήμαινε κυριολεκτικά “κάθαρση” από τους φασίστες διευθυντές και τους χαφιέδες, το ξήλωμα όλων αυτών. “Σε πολλούς χώρους αυτό συνεπαγόταν απόλυση όλων αυτών των γουρουνιών”, δήλωνε ένας συνδικαλιστής».
Μέσα σε λίγους μήνες είχαν συγκροτηθεί περισσότερες από πέντε χιλιάδες εργατικές επιτροπές –οι Comissoes de Trabalhadores– στους χώρους δουλειάς και τα μέλη τους ήταν άμεσα ανακλητά από τους συναδέλφους τους. Εκατοντάδες επιχειρήσεις που εγκατέλειψαν τα αφεντικά πέρασαν στον έλεγχο των εργατών.
Κι όπως επισημαίνει ο Τόνι Κλιφ:
«ένα σύστημα με κύτταρο τα εργατικά συμβούλια, σημαίνει έλεγχο πάνω σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής, στις τράπεζες, στις εκκλησίες, στα σχολεία, στα πανεπιστήμια, στους διευθυντές των υπηρεσιών και των εργοστασίων. Μια πλήρης κάθαρση θα σήμαινε καταστροφή ολόκληρης της κοινωνικής ιεραρχίας, από τους διευθυντές επιχειρήσεων μέχρι τον τελευταίο επιστάτη».14
Η Επανάσταση με τα Γαρύφαλλα δεν έφτασε στην τελική νίκη. Η επαναστατική Αριστερά ήταν πολύ μικρή και άπειρη για να αντιμετωπίσει τους συμβιβασμούς που επέβαλαν το Σοσιαλιστικό και το Κομμουνιστικό κόμμα της Πορτογαλίας. Για να φτάσουμε στην εργατική εξουσία που απλώνει τον έλεγχο της τάξης παντού, χρειαζόμαστε δυνατή Αριστερά αφοσιωμένη στην επαναστατική στρατηγική.
Σήμερα
Έχει γίνει σχεδόν κοινός τόπος ότι η σημερινή διεθνής εικόνα θυμίζει τη δεκαετία του 1930. Βέβαια, πολλές φορές αυτή η αναλογία υπενθυμίζεται με έναν αυτοματισμό που λέει ότι βαδίζουμε ξανά προς τον φασισμό και τον πόλεμο. Αυτή η απειλή είναι υπαρκτή. Δεν μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια στις επιθέσεις του Τραμπ και όλων των κυβερνήσεων που διαχειρίζονται τον σημερινό καταστροφικό καπιταλισμό. Αλλά ταυτόχρονα δεν πρέπει να χάσουμε από τα μάτια μας τις διαστάσεις της κρίσης των από πάνω και τις αντιστάσεις των από κάτω που επίσης θυμίζουν τη δεκαετία του 1930. Αυτό σημαίνει να μην χάσουμε από τα μάτια μας τη στρατηγική του εργατικού ελέγχου.
Στην Ελλάδα, οι τεράστιες κινητοποιήσεις που σημάδεψαν τη φετινή χρονιά, μάς καλούν να εντείνουμε αυτή την προσπάθεια. Να συγκεντρώσουμε τις διεκδικήσεις που ανέδειξαν οι εργατικοί αγώνες σε ένα πρόγραμμα ανατροπής της κυβέρνησης των δολοφόνων με προοπτική την ανατροπή του ίδιου του συστήματος.15
Το έγκλημα των Τεμπών έχει ριζοσπαστικοποιήσει ένα μαζικό ρεύμα που απαιτεί τιμωρία. Το αίτημα για επανακρατικοποίηση των σιδηροδρόμων χωρίς αποζημίωση για την HellenicTrain και κάτω από τον έλεγχο των εργατών που προειδοποιούσαν για το έγκλημα βρίσκει μαζική απήχηση και δεν πρέπει να μείνει μόνο του. Μπορούμε και πρέπει να κάνουμε τις συνδέσεις και με τους άλλους αγώνες αλλά και με την επαναστατική παράδοση που γίνεται ξανά χειροπιαστά επίκαιρη. Καιρός να ανταποκριθούμε!
Σημειώσεις
1. Λένιν, όπως αναφέρεται από τον Τόνι Κλιφ, «Λένιν, τόμος 2: 1914-1917, Όλη η εξουσία στα σοβιέτ», εκδόσεις Εργατική Δημοκρατία-Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, σελ.268
2. ΟΤΟΕ, 12ο Πανελλαδικό Συνέδριο, Εισήγηση Α. Πουλαρίκα, Η συμμετοχή των εργαζόμενων στα κέντρα λήψης αποφάσεων των τραπεζών (Εργατικός Έλεγχος), Αθήνα 1983, σελ.16
3. https://thefaq.gr/eseis-pou-anakalypsate-diastasi-apopseon-ston-syriza-min-fate-echoume-glarosoupa-o-pavlos-polakis-xedippose-to-schedio-oi-treis-tropoi-pou-tha-xanaginei-dimosia-i-ethniki-trapeza-plirom/
4. Οι 10+1 προτάσεις διαλόγου για ένα προοδευτικό πρόγραμμα διακυβέρνησης, Εφημερίδα των Συντακτών, 10 Απρίλη 2025, https://www.efsyn.gr/politiki/antipoliteysi/468884_oi-101-protaseis-dialogoy-gia-ena-proodeytiko-programma-diakybernisis#goog_rewarded
5. Πάνος Γκαργκάνας, Οι αντινομίες του ρεφορμισμού, Σοσιαλισμός από τα Κάτω Νο 111, Ιούλης-Αύγουστος 2015, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=781&issue=111#gsc.tab=0
6. Ηλία Τσιμπουκάκη, Θα μας σώσει απ’ τις ιδιωτικοποιήσεις το κράτος του κεφαλαίου;, Ριζοσπάστης 26-27 Απρίλη, https://www.rizospastis.gr/page.do?publDate=26/4/2025&id=20019&pageNo=11
7. Γιάννης Μαρίνος, Ένα αποσιωπούμενο έγκλημα, Το Βήμα, 14-10-2012, https://www.tovima.gr/2012/10/14/opinions/ena-aposiwpoymeno-oikonomiko-egklima/
8. Η απεργία της Ιονικής- μιλάνε οι απεργοί, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο27, Απρίλης-Μάης 1998, https://socialismfrombelow.gr/pdf/27.pdf
9. όπως αναφέρει ο Κλιφ, στο «Λένιν, τόμος 2: 1914-1917, Όλη η εξουσία στα σοβιέτ»
10. Τα κείμενα αυτά υπάρχουν στον τόμο 34 στην ελληνική έκδοση με τα Άπαντα του Λένιν, αλλά και σε μια συλλογή που έχει βγάλει η Σύγχρονη Εποχή («Από τον Φλεβάρη στον Οκτώβρη»).
11. Πάνος Γκαργκάνας, Η στρατηγική του εργατικού ελέγχου, Σοσιαλισμός από τα κάτω Νο90, Γενάρης-Φλεβάρης 2012, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=235&issue=90#gsc.tab=0
12. Τόνι Κλιφ, Τρότσκι, τόμος2, 1917-23, Το Ξίφος της επανάστασης, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2010, σελ.289
13. Τόνι Κλιφ, Τρότσκι, τόμος 4, 1927-1940, Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα τόσο πιο φωτεινό το αστέρι, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2010, σελ. 412 και https://www.marxists.org/archive/trotsky/1938/tp/tp-text.htm#mt
14. Λέανδρος Μπόλαρης, Mισός αιώνας από την Επανάσταση των Γαρυφάλλων. Εργατική Αλληλεγγύη 1617, 10-4-2024, https://ergatiki.gr/article.php?id=35096&issue=1627
15. Κάτω η κυβέρνηση των δολοφόνων, έκτακτη έκδοση της Εργατικής Αλληλεγγύης 1 Μάρτη 2025, https://ergatiki.gr/article.php?id=36346&issue=1661