Πρωτομαγιά 2025, Αθήνα.
Η κλιμάκωση των εξοπλισμών δεν φέρνει ούτε ειρήνη ούτε οικονομική ανάπτυξη.
Ο Λέανδρος Μπόλαρης εξηγεί το γιατί και προτείνει πώς να την σταματήσουμε.
Στις αρχές Μάρτη η Κομισιόν ανακοίνωσε ένα μεγαλεπήβολο εξοπλιστικό σχέδιο, με τίτλο ReArm Europe Plan/Readiness 2030 ύψους 800 δις ευρώ. Όπως δήλωσε η φον ντερ Λάιεν: «Βρισκόμαστε σε μια εποχή επανεξοπλισμού. Και η Ευρώπη είναι έτοιμη να αυξήσει μαζικά τις αμυντικές της δαπάνες».1 Τόσο μαζικά, ώστε η Κομισιόν να εφευρίσκει ευφάνταστους τρόπους για να παρακάμπτει την περιβόητη δημοσιονομική πειθαρχία του Συμφώνου Σταθερότητας, όπως με την «ρήτρα διαφυγής» για την προσμέτρηση των εξοπλιστικών δαπανών στο χρέος και τα ελλείμματα. Στα μέσα Μάρτη ο ο χριστιανοδημοκράτης Μερτς που αναλαμβάνει καγκελάριος της Γερμανίας, πέρασε από την υπό διάλυση γερμανική βουλή –σε συμφωνία με τους σοσιαλδημοκράτες και τους Πράσινους– την κατάργηση του περίφημου «φρένου του χρέους» που περιλαμβανόταν στο γερμανικό Σύνταγμα. Τώρα το γερμανικό κράτος θα μπορεί να δανειστεί χωρίς όριο για τις «αμυντικές» του δαπάνες.
Ξαφνικά, η αναφορά στο παλιό δίλημμα «βούτυρο ή κανόνια;» βρίσκεται στο στόμα των πολιτικών που απαντάνε κανόνια. Όπως του Μητσοτάκη που δήλωσε, παρουσιάζοντας το εξοπλιστικό πρόγραμμα των 25 δις στη Βουλή στις 2 Απρίλη: «Το παλαιότερο δίλημμα, λοιπόν, το οποίο το ακούγαμε συχνά κυρίως από την Αριστερά, “κανόνια ή βούτυρο’” αποδεικνύεται ένα δίλημμα το οποίο είναι σαθρό αλλά και επικίνδυνο, ιδίως σήμερα».2 Γιατί «βρισκόμαστε σε μια εποχή επανεξοπλισμού»; Τι σηματοδοτεί αυτή η εξέλιξη για τον καπιταλισμό; Και ποια πρέπει να είναι η απάντηση της Αριστεράς;
Ουκρανία: Μοιρασιά;
Η εξήγηση που δίνουν οι ηγέτες της Ευρώπης στο πρώτο ερώτημα είναι με λίγα λόγια η εξής: ο Τραμπ τα βρίσκει με τον Πούτιν για την Ουκρανία, και απειλεί τους ευρωπαίους συμμάχους των ΗΠΑ ότι θα τους εγκαταλείψει αν δεν προσαρμοστούν. Οπότε, πρέπει να εξοπλιστούμε, για να αντιμετωπίσουμε τη ρωσική απειλή. Πολιτικοί, δημοσιογράφοι, «δεξαμενές σκέψης» προειδοποιούν ότι η Ρωσία «θα είναι σε θέση να επιτεθεί στην Ευρώπη μέσα σε 4-5 χρόνια».3
Μια συνηθισμένη ερμηνεία για το άνοιγμα του παζαριού ανάμεσα στον Τραμπ και τον Πούτιν είναι ότι πρόκειται για δυο «αδελφές ψυχές» που μισούν τη δημοκρατία και το κράτος του νόμου και, στην περίπτωση του Τραμπ, είναι «απομονωτιστής» –θέλει να αποκόψει την Αμερική από τον υπόλοιπο κόσμο. Είναι πολύ κοντόθωρες ερμηνείες. Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μια ιμπεριαλιστική σύγκρουση με ρίζες που πάνε πολύ πιο πίσω. Όπως έγραφε η Εργατική Αλληλεγγύη στις αρχές του Φλεβάρη:
«Η Ουκρανία ήταν από τη δεκαετία του ’90 πεδίο ενός σκληρού ανταγωνισμού ανάμεσα στον αμερικάνικο και τους ευρωπαϊκούς ιμπεριαλισμούς από τη μια και τον ρώσικο ιμπεριαλισμό από την άλλη. Αυτός ο ανταγωνισμός, που κεντρικό του διακύβευμα ήταν η ένταξη ή μη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ, μετατράπηκε σε ένα πόλεμο “δια αντιπροσώπων” από τα μέσα της δεκαετίας του 2010. Και αυτός ο πόλεμος πήρε καταστροφικές διαστάσεις με τη βάρβαρη εισβολή του Πούτιν τον Φλεβάρη του 2022.
ΟΙ ΗΠΑ και η Ε.Ε ξόδεψαν τεράστια ποσά για να στηρίξουν την ουκρανική κυβέρνηση. Έστειλαν το ένα εξελιγμένο οπλικό σύστημα μετά το άλλο. Επέτρεψαν πλήγματα στο ρώσικο έδαφος με αυτά τα συστήματα. Αλλά παρόλη την στήριξη, η πλάστιγγα ήδη από πέρσι άρχισε να γέρνει υπέρ της Ρωσίας. [….] Αλλά το γεγονός παραμένει: η Δύση χάνει, η Ρωσία κερδίζει. Αυτό το επισήμανε στα τέλη Γενάρη σε μια συνέντευξή του ο Ρούμπιο [υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ]. Ο ισχυρισμός ότι η Ουκρανία μπορεί να νικήσει τη Ρωσία είναι “ανέντιμος” δήλωσε και συμπέρανε ότι “χρηματοδοτούμε ένα τέλμα” ενώ η Ουκρανία έχει “γυρίσει 100 χρόνια πίσω”».4
Αυτό το «τέλμα» προσπαθούν να αντιμετωπίσουν και ο Τραμπ και η ΕΕ με την κλιμάκωση των εξοπλισμών. Ο Τραμπ δεν έχει σκοπό να εγκαταλείψει την Ευρώπη. Ο Ρούμπιο δήλωσε στην σύνοδο των Υπουργών Εξωτερικών του ΝΑΤΟ στις αρχές Απρίλη ότι ο Τραμπ δεν είναι κατά του ΝΑΤΟ αλλά «είναι κατά ενός ΝΑΤΟ που δεν έχει τις δυνατότητες να εκπληρώνει τους όρους της συμμαχίας».5 Κι ο όρος που βάζει ο Τραμπ είναι οι εξοπλιστικές δαπάνες να φτάσουν στο 5% του ΑΕΠ κάθε «συμμάχου». Η Ευρώπη αντιπροσωπεύει το 21% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Η ιδέα ότι οποιαδήποτε αμερικανική κυβέρνηση θα άφηνε τη Ρωσία να κυριαρχήσει σε αυτή τη βασική οικονομική περιοχή είναι γελοία.
Ανταγωνισμοί με την Κίνα
Ο Τραμπ θέλει να μπαλώσει την κατάσταση για να ρίξει το βάρος στην αντιπαράθεση με την Κίνα, τη βασική ανταγωνίστρια των ΗΠΑ. Κι αυτή η επιδίωξη περιλαμβάνει και πιθανές συμφωνίες με τον ρωσικό ιμπεριαλισμό και τον Πούτιν. Άλλωστε, ένα ολόκληρο ρεύμα της αμερικάνικης άρχουσας τάξης και των «αυτοκρατορικών διανοούμενών» της ασκούσαν επί δεκαετίες κριτική στις αμερικάνικες κυβερνήσεις για την πολιτική τους απέναντι στην Ρωσία. Ήδη τον Οκτώβρη του 2014, ο Τζον Μίερσχάιμερ, ένας διάσημος θεωρητικός της «ρεαλιστικής» σχολής των διεθνών σχέσεων, έγραφε στο περιοδικό Foreign Affairs για τα οφέλη μιας προσέγγισης με τη Ρωσία: «Οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί, επίσης, κάποια μέρα, να χρειαστούν τη βοήθεια της Ρωσίας για την ανάσχεση της ανερχόμενης Κίνας. Η τρέχουσα πολιτική των ΗΠΑ, όμως, ωθεί πιο κοντά τη Ρωσία και την Κίνα».6 Διάφοροι σχολιαστές υποστηρίζουν ότι ο Τραμπ αποπειράται μια κίνηση «αντίστροφου Κίσινγκερ», μια αναφορά στην προσέγγιση των ΗΠΑ με την Κίνα του Μάο το 1972 ενάντια στην ΕΣΣΔ που εγκαινίασε ο Κίσινγκερ, ο Σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας του προέδρου Νίξον.7 Δεν υπάρχει, όμως, κανένας λόγος για τον Πούτιν να παίξει αυτό το παιχνίδι.
Η αντιπαράθεση με την Κίνα βρίσκεται πίσω ακόμα και από κινήσεις του Τραμπ στην Ουκρανία που μοιάζουν απλά οικονομικές δοσοληψίες ή εκβιασμοί, όπως η συμφωνία για την εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου της χώρας που έχει επιβάλει στην κυβέρνηση Ζελένσκι. Οι σπάνιες γαίες της Ουκρανίας χρειάζονται στις ΗΠΑ γιατί τα μέταλλά τους είναι απαραίτητα για τους εξοπλισμούς της. Κάθε F-35, το «κόσμημα» της αμερικάνικης πολεμικής βιομηχανίας που τρέχει να αγοράσει κι ο Μητσοτάκης, έχει 400 κιλά τέτοιων μετάλλων. Το 2022 ξέσπασε ένα μικρό σκάνδαλο στο Κογκρέσο όταν αποκαλύφτηκε ότι μαγνήτες κατασκευασμένοι από τέτοια μέταλλα προέρχονται από την Κίνα, η οποία ελέγχει την «αλυσίδα εφοδιασμού» τους από την εξόρυξη μέχρι την επεξεργασία τους.8
Αυτό που διεκδικεί η Ε.Ε δεν είναι να σώσει τη δημοκρατική Ευρώπη από τη ρωσική απολυταρχία και τους υπερσύγχρονους πυραύλους της. Οι άρχουσες τάξεις της διεκδικούν να κάτσουν στο τραπέζι της μοιρασιάς της Ουκρανίας και λόγο στα παζάρια και τους ανταγωνισμούς γενικότερα. Όμως, μπαίνουν σε αυτή την κούρσα από θέση αδυναμίας. Όχι ότι η Ε.Ε. είναι άοπλη, κάθε άλλο: σύμφωνα με έναν υπολογισμό το 2023 οι αμυντικές δαπάνες των μελών της έφταναν τα 588 δις δολάρια (αν προστεθεί κι η Βρετανία που έχει αποχωρήσει από την Ε.Ε).9 Αλλά από άποψη στρατιωτικής ισχύος υστερούν και ποσοτικά και ποιοτικά μπροστά στις ΗΠΑ. Για παράδειγμα, η μοναδική πυρηνική δύναμη της Ε.Ε., η Γαλλία, διαθέτει ένα πυρηνικό αεροπλανοφόρο ενώ οι ΗΠΑ έντεκα. Η ανάπτυξη και εφοδιασμός ακόμα και μιας σχετικά μικρής «αποτρεπτικής» δύναμης στην Ουκρανία είναι εφιάλτης για τα επιτελεία, για να μην μιλήσουμε για τα πολιτικά προβλήματα που θα έχει η εφαρμογή μιας τέτοιας απόφασης. Γι’ αυτό η σύνοδος των «προθύμων» που συγκάλεσε ο Μακρόν στα τέλη Μάρτη στο Παρίσι κατέληξε σε φιάσκο.10
Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει ένα τεράστιο ανθρώπινο κόστος. Μια εμπιστευτική ουκρανική εκτίμηση το 2024, την οποία ανέφερε η Wall Street Journal, τοποθετούσε τις απώλειες των ουκρανικών στρατευμάτων σε 80.000 νεκρούς και 400.000 τραυματίες και των ρωσικών σε 200.000 και 400.000 αντίστοιχα.11 Καμιά πλευρά δεν δίνει επίσημα στοιχεία απωλειών. Το βέβαιο είναι ότι ο πόλεμος φθοράς έχει σημαίνει μια κλίμακα ανθρωποθυσιών που είχε να δει η Ευρώπη από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Αυτός ο πόλεμος συνεχίζεται ενώ τα παζάρια στις συναντήσεις των διπλωματών ΗΠΑ και Ρωσίας προς το παρόν δεν έχουν καταλήξει κάπου συγκεκριμένα. Η εκεχειρία σε πλήγματα υποδομών ενέργειας και στη Μαύρη Θάλασσα, στην οποία συμφώνησε θέλοντας και μη ο Ζελένσκι, τελικά δεν προχώρησε γιατί η Ρωσία ζήτησε σε αντάλλαγμα άρση κυρώσεων σε κάποια αγροτικά προϊόντα. Σε απάντηση ο Τραμπ απείλησε με «δευτερογενείς κυρώσεις», δηλαδή σε χώρες που αγοράζουν ρωσικό πετρέλαιο.12 Την ίδια στιγμή η Ρωσία ήταν ίσως η μοναδική χώρα που εξαιρέθηκε από το τσουνάμι των δασμών που ανακοίνωσε ο Τραμπ στις αρχές Απρίλη (η Ουκρανία περιλαμβάνεται). Αυτά δεν είναι δείγματα δύναμης ενός Τραμπ που «αλλάζει με δυο κινήσεις τον παγκόσμιο χάρτη», είναι αποδείξεις της αδυναμίας και των στρατηγικών διλημμάτων –και αδιεξόδων– του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού.
Ο Τραμπ, ο Πούτιν, ο Μακρόν κι ο Στάρμερ (κι από δίπλα κάθε λογής Μελόνι και Μητσοτάκηδες) μπορεί να μιλάνε για ειρήνη αλλά το μόνο που κατορθώνουν είναι να αυξάνουν επικίνδυνα την αστάθεια ενός συστήματος που οδηγεί στη μια καταστροφή μετά την άλλη. Κάθε «μπάλωμα» που κάνουν ή επιδιώκουν να κάνουν, όπως στην περίπτωση της Ουκρανίας, αυξάνει την ένταση σε ένα άλλο σημείο και ανά πάσα στιγμή μπορεί να τιναχθεί το ίδιο στον αέρα.
Ιμπεριαλισμός από το χτες στο σήμερα
Αυτό που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό δεν είναι μόνο η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης. Είναι και ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα πολλά κεφάλαια. Κάθε επιχείρηση είναι αναγκασμένη να επιδιώκει την ένταση της εκμετάλλευσης των εργατών για να μπορέσει να πραγματοποιήσει μεγαλύτερα κέρδη τα οποία με την σειρά τους θα της επιτρέψουν να επικρατήσει απέναντι στους ανταγωνιστές της. Έτσι τα κεφάλαια μεγαλώνουν (συγκέντρωση) και συγχωνεύονται ή συντονίζονται (συγκεντροποίηση), όπως ανέλυε ο Μαρξ.13
Πατώντας πάνω σ’ αυτή την ανάλυση μια σειρά επαναστάτες μαρξιστές στις αρχές του 20ου όπως ο Λένιν, ο Μπουχάριν, η Ρ. Λούξεμπουργκ, συνέδεσαν την γιγάντωση των εξοπλισμών, τον ανταγωνισμό για τις αποικίες και την πορεία προς τον πόλεμο με τη δυναμική του συστήματος. Ολόκληροι κλάδοι της οικονομίας ελέγχονταν πλέον από μια χούφτα εταιρείες που το πεδίο της δράσης τους ξεπερνούσε τις «εθνικές» αγορές. Άλλωστε εκείνη η εποχή αποκαλείται συχνά σήμερα ως το «πρώτο κύμα της παγκοσμιοποίησης». Η ανάπτυξη των «μονοπωλίων», όπως ονόμαζε αυτές τις τεράστιες επιχειρήσεις ο Λένιν, στο εσωτερικό μιας χώρας είχε ως συμπλήρωμα της χρήση της κρατικής ισχύος για να εδραιώσουν την επιρροή τους στο εξωτερικό.
Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα μονοπώλια μετατρέπεται σε διαμάχη ανάμεσα στα κράτη τους. Η ισχύ των όπλων της κάθε άρχουσας τάξης κρίνει τη δυνατότητά της να κρατήσει ή να αναβαθμίσει τη θέση της στο ιμπεριαλιστικό σύστημα. Όπως υπογράμμιζε εύστοχα ο Μπουχάριν το 1915: «Η διαδικασία διεθνοποίησης της οικονομικής ζωής δεν είναι με κανένα τρόπο ταυτόσημη με τη διαδικασία της διεθνοποίησης των καπιταλιστικών συμφερόντων […] η διαδικασία διεθνοποίησης της οικονομικής ζωής μπορεί να οξύνει –και όντως το κάνει– σε υψηλό βαθμό, τη σύγκρουση συμφερόντων ανάμεσα στις διάφορες ‘εθνικές’ ομάδες της αστικής τάξης […] Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στην εποχή μας, που οι οικονομικές συγκρούσεις έχουν φθάσει σε ασυνήθιστο βαθμό έντασης, είμαστε μάρτυρες ενός τρελού οργίου εξοπλισμών».14
Αυτή η ανάλυση έμοιαζε να μην ταιριάζει στην εικόνα του κόσμου μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι παλιοί εχθροί στη Δύση γίνονταν συνεταίροι υπό την υψηλή εποπτεία των ΗΠΑ, οι αποικίες έπαιρναν την ανεξαρτησία τους, κυριαρχούσε ο στρατιωτικός ανταγωνισμός ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ. Στη δεκαετία του ’90, μετά την κατάρρευση των καθεστώτων του κρατικού καπιταλισμού στη Ρωσία και την ανατολική Ευρώπη και το άνοιγμα της Κίνας στην παγκόσμια αγορά, άνθισαν οι θεωρίες που έλεγαν ότι ο ιμπεριαλισμός ανήκει στο παρελθόν κι ότι η παγκοσμιοποίηση καταργεί τα σύνορα και τους κρατικούς ανταγωνισμούς.
Όταν αυτές οι θεωρίες ήταν στο φόρτε τους (και μέσα στη ριζοσπαστική Αριστερά) η πραγματικότητα είχε αρχίσει ήδη να τις διαψεύδει. Οι παγκόσμιες στρατιωτικές δαπάνες άρχισαν να αυξάνονται από τα τέλη της δεκαετίας του ΄90.
Αυτό που μεσολάβησε δεν ήταν βέβαια η επιθετικότητα του ρωσικού ιμπεριαλισμού: ο Πούτιν στις αρχές του 2000 καλωσοριζόταν στις Συνόδους των G7 (που έγιναν G8). Ήταν η εξόρμηση του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού με μέσο τη στρατιωτική ισχύ του (και τη δύναμη του δολαρίου) για να κόψει τη φόρα σε κάθε επίδοξο ανταγωνιστή του. Και ταυτόχρονα η ανάδυση της Κίνας σε μια νέα υπερδύναμη που διεκδικεί το δικό της χώρο.
Αυτή η εξόρμηση του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού σκόνταψε με τις ήττες που γνώρισε στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν. Αντί για σταθεροποίηση του παγκόσμιου καπιταλισμού κάτω από έναν ηγεμόνα, άρχισε να ξεδιπλώνεται η δυναμική της πολυκρίσης του. Η αδυναμία του συστήματος να ανακάμψει ουσιαστικά από τη Μεγάλη ‘Ύφεση του 2008-9 αλληλοτροφοδοτείται και με την όξυνση των γεωπολιτικών ανταγωνισμών.
Σε αυτή την ανταγωνιστική κούρσα προσπαθεί να κρατηθεί η Ε.Ε. Ο Ντράγκι είναι γνωστός μας εδώ από την περίοδο των μνημονίων όταν ως διοικητής της ΕΚΤ δήλωνε ότι θα κάνει τα πάντα για να σωθεί το ευρώ. Η περιβόητη Έκθεσή Ντράγκι που δημοσιεύτηκε τον περσινό Σεπτέμβρη λέει τα πράγματα ωμά αλλά με σαφήνεια:
«Η Ευρώπη πρέπει να προσαρμοστεί σε έναν κόσμο γεωπολιτικά λιγότερο σταθερό, όπου οι εξαρτήσεις μετατρέπονται σε τρωτά σημεία και δεν μπορεί πλέον να βασίζεται σε άλλους για την ασφάλειά της. [….]
Οι αμυντικές δαπάνες της ΕΕ ανέρχονται σήμερα περίπου στο ένα τρίτο των δαπανών των ΗΠΑ, ενώ οι δαπάνες της Κίνας αυξάνονται με ταχείς ρυθμούς. Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων SIPRI, οι αμυντικές δαπάνες των ΗΠΑ το 2023 υπολογίζονται σε 916 δισ. δολάρια ΗΠΑ, ενώ οι σωρευτικές δαπάνες των κρατών μελών της ΕΕ υπολογίζονται σε 313 δισ. δολάρια ΗΠΑ. Ο αμυντικός προϋπολογισμός της Κίνας εκτιμήθηκε σε 296 δισ. δολάρια ΗΠΑ, αλλά σύμφωνα με διάφορες πηγές θα μπορούσε να είναι σημαντικά υψηλότερος. […] Οι ΗΠΑ και η Κίνα αντιπροσωπεύουν περίπου το ήμισυ των παγκόσμιων αμυντικών δαπανών το 2023, με τον αμυντικό προϋπολογισμό των ΗΠΑ να ανέρχεται στο 37% περίπου των παγκόσμιων δαπανών. Μετά από χρόνια υποεπενδύσεων, η ΕΕ έχει πολύ δρόμο να διανύσει για να αποκαταστήσει τη βιομηχανική ικανότητα και, κατά συνέπεια, να αυξήσει τις στρατιωτικές ικανότητες».15
Όταν «όλα πάνε καλά» στο καπιταλιστικό σύστημα, παρατηρούσε ο Μαρξ, ο ανταγωνισμός «δρα στην πράξη σαν αδελφότητα της τάξης των κεφαλαιοκρατών, έτσι που να μοιράζονται μεταξύ τους συντροφικά την κοινή λεία ανάλογα με το μέγεθος της συμμετοχής του καθενός». Όταν όμως έρχεται η περίοδος της κρίσης και το ζήτημα είναι το «μοίρασμα της ζημιάς» τότε αυτό «γίνεται πια ζήτημα δύναμης και πανουργίας» και ο ανταγωνισμός μετατρέπεται «σε πάλη εχθρών αδελφών».16 Αυτό είναι το υπόβαθρο της έντασης των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών και της κλιμάκωσης των εξοπλισμών σήμερα.
Ατμομηχανή ανάπτυξης;
Το πρόγραμμα του «επανεξοπλισμού» της Ε.Ε συνοδεύεται και με ισχυρισμούς ότι τελικά θα αποβεί ευεργετικό οικονομικά. Δηλαδή ότι οι εξοπλισμοί θα ανοίξουν τις δουλειές στις πολεμικές βιομηχανίες αλλά θα έχουν και «δευτερογενή επίπτωση» (spillover effect) σε πολλούς άλλους κλάδους. Στις υποδομές –όπως μεταφορές και ενέργεια, στην έρευνα– κι αυτό με τη σειρά του θα πολλαπλασιάσει τη ζήτηση για μια σειρά προϊόντα.
Ένας από τους ενθουσιώδεις υποστηρικτές αυτής της προοπτικής είναι κι ο Όλιβερ Μπλουμ, ο διευθύνων σύμβουλος της Volkswagen. Οι πωλήσεις της εταιρείας πέφτουν, τα σχέδια για το ηλεκτρικό της αυτοκίνητο έχουν καταρρεύσει από τον κινέζικο ανταγωνισμό, εργοστάσιά της μένουν άπραγα. Οπότε ο Μπλουμ προσφέρει τις δυνατότητές της για να ενισχύσει τον γερμανικό επανεξοπλισμό και αναζητεί ιδέες και συνεταίρους γιατί «πρέπει να επενδύσουμε περισσότερα για να είμαστε ασφαλείς». Άλλωστε «το έχουμε κάνει ξανά στο παρελθόν»17 (η Volkswagen κατασκεύαζε τα στρατιωτικά αυτοκίνητα Kübelwagen και τα αμφίβια σκάφη Schwimmwagen για τη Βέρμαχτ του Χίτλερ).
Είναι γεγονός ότι η μεταπολεμική άνθιση του καπιταλισμού σε ΗΠΑ και Δυτική Ευρώπη στις δεκαετίες από το 1950 ως το 1970 συνδυάστηκε με αυτό που επαναστάτες μαρξιστές όπως ο Μάικ Κίντρον, ο Τόνι Κλιφ και ο Κρις Χάρμαν ονόμασαν «διαρκή οικονομία των όπλων». Υπήρχαν όμως αντιφάσεις και ανταγωνισμοί που ήρθαν στην επιφάνεια στη συνέχεια.
Καπιταλισμοί που δεν είχαν το βάρος των εξοπλισμών, όπως ο δυτικογερμανικός και ο ιαπωνικός μπορούσαν να είναι πιο ανταγωνιστικοί στη διεθνή αγορά από τον αμερικάνικο. Η κλιμάκωση των στρατιωτικών δαπανών στη διάρκεια του Πολέμου του Βιετνάμ έφερε πληθωρισμό και αύξηση του δημοσιονομικού ελλείμματος για τις ΗΠΑ. Το ίδιο έγινε και στη διάρκεια των «αέναων πολέμων» του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού στο Ιράκ και το Αφγανιστάν.18 Κάτι παρόμοιο εξελίσσεται σήμερα. Οι μετοχές πολεμικών βιομηχανικών οδηγούσαν το ράλι της κερδοσκοπίας στα χρηματιστήρια αγκαλιά με αυτές των εταιρειών της υψηλής τεχνολογίας. Για παράδειγμα το καλοκαίρι του 2024 η αξία των μετοχών της γερμανικής Rheinmetall είχε εξαπλασιαστεί σε σχέση με το 2022.19 Οι πολεμικές δαπάνες τροφοδοτούν τις «φούσκες» και εντείνουν όλα τα άλλα προβλήματα του καπιταλισμού, αντί να λειτουργούν σαν ατμομηχανή.
Κι αυτό ισχύει και για τη φαινομενικά επιτυχημένη περίπτωση της Ρωσίας του Πούτιν. Μπορεί η εκτόξευση των πολεμικών δαπανών που έχει φτάσει στο 7,5% του ΑΕΠ (περίπου 140 δις δολάρια) ή το 35% του προϋπολογισμού, να έχει φέρει πρόσκαιρη μείωση της ανεργίας και άνοδο των μισθών (καθώς οι επιχειρήσεις ανταγωνίζονται να εξασφαλίσουν εργατικό δυναμικό) αλλά φέρνει και έντονες «πληθωριστικές πιέσεις» που δεν τις αποτρέπουν ούτε τα τεράστια επιτόκια της Κεντρικής Τράπεζας (φτάνουν στο 21%). Αντίθετα, η αύξηση του κόστους δανεισμού δημιουργεί τις συνθήκες κατά τις οποίες η: «ρωσική οικονομία βρίσκεται αντιμέτωπη με την απειλή μιας μεγάλης κλίμακας έξαρσης των εταιρικών πτωχεύσεων».20
Δουλειές όχι Βόμβες
Η κλιμάκωση των εξοπλισμών είναι μια τεράστια επίθεση στην εργατική τάξη. «Η Ευρώπη πρέπει να περιορίσει το κράτος πρόνοιας για να οικοδομήσει ένα κράτος πολέμου. Δεν υπάρχει τρόπος να υπερασπιστούμε την ήπειρο χωρίς περικοπές στις κοινωνικές δαπάνες» έγραφαν οι Financial Times στις αρχές Μάρτη.21
Κι αυτή είναι η κοινή συνισταμένη όλων των κυβερνήσεων και βέβαια της κυβέρνησης της ΝΔ. Μπορεί να προβάλλει το «δημοσιονομικό χώρο» που υποτίθεται ότι της δίνει το ReArm Europe. Αλλά όπως προειδοποιεί με κομψή διατύπωση μια μελέτη του Γραφείου Προϋπολογισμού του Κράτους στη Βουλή: «Το σχέδιο ReArm Europe δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως ρήξη με τη δημοσιονομική σύνεση».22 Σε απλά ελληνικά, αυτό σημαίνει ότι το κόστος του εξοπλιστικού προγράμματος που ανακοίνωσε ο Δένδιας και ο Μητσοτάκης θα καλυφθεί από ακόμα μεγαλύτερη λιτότητα και ακόμα πιο σκληρές περικοπές από την Παιδεία μέχρι την Υγεία και κάθε κοινωνική υπηρεσία, σκορπώντας τη δυστυχία και τον θάνατο.
Πρόκειται για ένα τεράστιο, 12ετές, πρόγραμμα. Το πακέτο περιλαμβάνει ανάμεσα στα άλλα την αγορά μιας ακόμα (τέταρτης) γαλλικής φρεγάτας και δυο ιταλικών φρεγατών. Την «Ασπίδα του Αχιλλέα», έναν ισραηλινής κατασκευής αντιαεροπορικό «θόλο» που δεν θα περιορίζεται στο Αιγαίο αλλά θα εξαπλώνεται σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο. Την προμήθεια και άλλων (πέρα των αρχικών 20) αεροσκαφών F-35 με στόχο να έχει, μέχρι το 2030 η Ελλάδα τουλάχιστον 200 πολεμικά αεροσκάφη «νέας γενιάς». Και την εγκατάσταση ενός ακόμα «αμυντικού συστήματος… με στόχευση προς τα βορειοανατολικά» (τη Ρωσία δηλαδή).
Άλλωστε, ο Μητσοτάκης μπορεί να περηφανεύεται ότι η κυβέρνησή του έχει δώσει ήδη τα πάντα στους εξοπλισμούς: «Η Ελλάδα για το 2024 διέθεσε το 3,08% του ΑΕΠ σε στρατιωτικές δαπάνες, 6,1 δισ. ευρώ(!), 0,9% παραπάνω από το 2014. Την επόμενη 4ετία (2025-2028) θα εκτιναχτεί καθώς θα χρηματοδοτηθούν οι αγορές των πολεμικών συστημάτων που θα παραληφθούν σε αυτή την περίοδο (Raffale, F35, Belharra). Ο προϋπολογισμός του 2025 ήδη προβλέπει 2,5 δισ. ευρώ μόνο για τα εξοπλιστικά προγράμματα».23
Αυτές οι επιθέσεις έχουν να αναμετρηθούν με μια εργατική τάξη οργισμένη και σε κίνηση. Η έκρηξη του κινήματος στις 28 Φλεβάρη δεν ήταν ένας παροδικός σπασμός. Και αυτό ισχύει από τις ΗΠΑ, με την αντίσταση στις επιθέσεις του Τραμπ να κλιμακώνεται όπως περιγράφει ο Γ. Πίττας στις σελίδες αυτού του τεύχους μέχρι τη «γειτονιά μας» όπως έδειξαν οι τεράστιες κινητοποιήσεις στην Τουρκία.
Αυτό δίνει δύναμη στην Αριστερά να βγει θαρρετά και να καταδικάσει την κούρσα των εξοπλισμών σαν αυτό που πραγματικά είναι: μια τεράστια αφαίμαξη σε βάρος των εργαζόμενων για να μπορεί ο ελληνικός καπιταλισμός να παίζει το ρόλο του προκεχωρημένου φυλακίου της Δύσης από τα Βαλκάνια μέχρι τη Μ. Ανατολή στο πλευρό του σιωνιστικού κράτους του Ισραήλ και του καταζητούμενου σφαγέα Νετανιάχου.
Η εργατική τάξη έχει τη δύναμη να συγκρουστεί νικηφόρα και σε αυτό το μέτωπο με τη δολοφονική κυβέρνηση της ΝΔ και να την ανατρέψει. Κάθε απεργία που διεκδικεί λεφτά για την Παιδεία, για την Υγεία, για προσλήψεις, για συλλογικές συμβάσεις και αυξήσεις είναι ένα καρφί στο φέρετρο της κυβέρνησης και ο τρόπος για να επιβάλλουμε ότι οι πόροι της κοινωνίας θα πηγαίνουν για τις δικές μας ανάγκες και όχι για τη σπατάλη των εξοπλισμών. Η επαναστατική Αριστερά μπαίνει σε αυτές τις μάχες ενωτικά αλλά και αποφασιστικά γιατί έχει τη στρατηγική που τις πάει μέχρι το τέλος του δρόμου την ανατροπή του καπιταλισμού.
Το 1911 η Ρόζα Λούξεμπουργκ έγραφε ένα άρθρο με τίτλο «Ειρηνικές Ουτοπίες» για να συγκρουστεί με απόψεις και μέσα στην Αριστερά της εποχής της, που υποστήριζαν ότι ο περιορισμός ίσως και η κατάργηση των εξοπλισμών και η ειρήνη, θα έρθει με τη συνεργασία με τα «σώφρονα» και ειρηνόφιλα τμήματα του κεφαλαίου που προτιμάνε τη διπλωματία αντί τις πολεμικές οξύνσεις. Έγραφε:
«Ο περιορισμός των εξοπλισμών, η αναδίπλωση του μιλιταρισμού δεν συμβαδίζει με την παραπέρα ανάπτυξη του διεθνούς καπιταλισμού. Μόνο όσοι πιστεύουν στην άμβλυνση των ταξικών ανταγωνισμών και στον μετριασμό της οικονομικής αναρχίας του καπιταλισμού μπορούν να πιστεύουν ότι είναι δυνατή η χαλάρωση, ο περιορισμός και η εξάλειψη των διεθνών συγκρούσεων. Γιατί οι διεθνείς ανταγωνισμοί δεν είναι παρά το συμπλήρωμα των ταξικών ανταγωνισμών και η παγκόσμια πολιτική αναρχία δεν είναι παρά η άλλη όψη του αναρχικού συστήματος παραγωγής του καπιταλισμού. Αυτά τα δυο αναπτύσσονται μαζί και μπορούν να ανατραπούν μόνο μαζί».24
Σημειώσεις
1. «Press statement by President von der Leyen on the defence package», 4/32025, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/sv/statement_25_673
2. «Ομιλία του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στη Βουλή, στη συζήτηση με αντικείμενο την ενημέρωση του Σώματος για τον προγραμματισμό των αμυντικών εξοπλισμών και την αμυντική πολιτική της χώρας», 2/4/2025, στο: https://www.primeminister.gr/2025/04/02/36011
3. Ketrin Jochecova, «Russia could start a major war in Europe within 5 years, Danish intelligence warns», Politico, 11/2/2025, στο: https://www.politico.eu/article/russia-war-threat-europe-within-5-years-danish-intelligence-ddis-warns/
4. Λέανδρος Μπόλαρης, «Ουκρανία: Η ώρα της “μοιρασιάς”»; Εργατική Αλληλεγγύη, 18/02/2025, No 1660, στο: https://ergatiki.gr/article.php?id=36298
5. Antoaneta Roussi, «Rubio reassures allies on US commitment to NATO», Politico, 3/4/2025, στο: https://www.politico.eu/article/rubio-reassures-allies-on-us-commitment-to-nato/
6. John J. Mearsheimer, «Why the Ukraine Crisis Is the West’s Fault- The Liberal Delusions That Provoked Putin», Foreign Affairs, Vol. 93, No. 5 (September-October 2014), σελ. 89.
7. Για μια συνοπτική παρουσίαση βλ. Λέανδρος Μπόλαρης, «Το ‘πισώπλατο χτύπημα’ του Μάο», Εργατική Αλληλεγγύη, νο1006 (29/2/2012), στο: https://ergatiki.gr/article.php?id=3892&issue=1006
8. Aaron Jerome, «The impact of China’s Rare Earth Supply Chain Monopoly on National Security», Karve, στο: https://www.karveinternational.com/insights/the-impact-of-chinas-rare-earth-supply-chain-monopoly-on-national-security
9. Tamsin Paternoster, «Military spending in Western and Central Europe higher than end of Cold War, data shows», Euro News, 22/04/2024, στο https://www.euronews.com/2024/04/22/military-spending-in-western-and-central-europe-higher-than-end-of-cold-war-data-shows
10. Σωτήρης Κοντογιάννης, «Σύνοδος-φιάσκο για την Ουκρανία», Εργατική Αλληλεγγύη 02/04/2025, νο1666, στο: https://ergatiki.gr/article.php?id=36486
11. Bojan Pancevski, «Toll of Dead and Injured Hovers Near One Million in Ukraine War», Wall Street Journal 17/9/2024.
12. ames Politi, Ben Hall, and Christopher Miller « Trump threatens secondary tariffs on Russian oil if no deal on Ukraine», Financial Times, 3/4/2025, στο: https://www.ft.com/content/784b4869-2a47-4ce1-8009-c0183ace30a0
13. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Τόμος Πρώτος, Σύγχρονη Εποχή, σ.σ. 649-49.
14. Νικολάι Μπουχάριν, Ιμπεριαλισμός και Παγκόσμια Οικονομία, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2004. Για μια συνοπτική και αιχμηρή παρουσίαση βλ. Κρις Χάρμαν, «Λένιν, Μπουχάριν, Κάουτσκι - Ποιος είχε δίκιο;», Σοσιαλισμός από τα κάτω, νο69 (Ιούλης-Αύγουστος 2008), στο: https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=655&issue=69#gsc.tab=0
15. M. Draghi, The Future of European Competitiveness, September 2024, σ.σ. 15 και 160.
16. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Τόμος Τρίτος, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 320.
17. Matt Oliver, «Volkswagen open to building military equipment for German army», The Telegraph, 11/2/2025, https://www.telegraph.co.uk/business/2025/03/11/volkswagen-open-to-building-military-equipment-german-army/
18. Chris Harman, Καπιταλισμός Ζόμπι-Η παγκόσμια καπιταλιστική κρίση και η επικαιρότητα του Μαρξ, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2011, σελ. 262, 364.
19. Πάνος Γκαργκάνας, «Ταξικά πολωμένος παγκόσμιος καταστροφικός καπιταλισμός», Σοσιαλισμός από τα Κάτω νο166 (Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 2024), στο: https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1498#gsc.tab=0
20. Για τις πληθωριστικές πιέσεις βλ. Oleg V. Buklemishev, «Russian economic development under forceful defense spending growth», Russian Journal of Economics 10 (2024) 319–331, 2/12/2024, στο: https://rujec.org/article/141382/ Για τον κίνδυνο των χρεοκοπιών βλ. «Does Russia really face a wave of bankruptcies», The Bell, 21/3/2025 στο: https://en.thebell.io/does-russia-really-face-a-wave-of-bankruptcies/
21. Janan Ganesh, «Europe must trim its welfare state to build a warfare state», Financial Times, 5/3/2025, στο: https://www.ft.com/content/37053b2b-ccda-4ce3-a25d-f1d0f82e7989
22. Alexandros Kontonikas and John Tsoukalas, « Fiscal Space and Sovereign Bond Market Developments in Selected European Economies», 24/3/2025 στο: https://www.pbo.gr/dimosieyseis-research-notes
23. Γιώργος Ράγκος, «Να βάλουμε τέρμα στην ‘κούρσα των εξοπλισμών’», Εργατική Αλληλεγγύη 18/12/2024, νο1652, στο: https://ergatiki.gr/article.php?id=36065
24. Ρόζα Λούξεμπουργκ, «Ειρηνικές Ουτοπίες», Η Μαμή, νο14 (φθινόπωρο 1988), σελ. 36. Η Μαμή ήταν το περιοδικό της Οργάνωσης Σοσιαλιστική Επανάσταση (ΟΣΕ) από την οποία προέρχεται το ΣΕΚ. Μπορείτε να διαβάσετε όλα τα τεύχη του στο: https://sekonline.gr/article.php?id=1316