Γενική Απεργία 27 Ιούλη 1965.
Εβδομήντα μέρες εξέγερσης με τον κόσμο στους δρόμους να ανατρέπει κυβερνήσεις. Η Μαρία Στύλλου δίνει την εικόνα του ξεσηκωμού ενάντια στο Παλατιανό πραξικόπημα τότε, εξηγεί πώς φτάσαμε εκεί και γιατί η εμπειρία είναι πολύτιμη για τους αγώνες μας σήμερα.
15 Ιούλη 1965. Ο βασιλιάς απολύει τον εκλεγμένο πρωθυπουργό Γιώργο Παπανδρέου και διορίζει πρωθυπουργό το Νόβα, πρόεδρο της Βουλής. Οι επιλογές και τα διλήμματα δίχαζαν το στρατόπεδο της κυρίαρχης τάξης.
Η Δεξιά κυβερνούσε από το 1952, αρχικά με πρωθυπουργό τον Παπάγο και, μετά το θάνατο του Παπάγου το 1955, με πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Η Ένωση Κέντρου κέρδισε τις εκλογές του 1964 με πρωθυπουργό τον Γιώργο Παπανδρέου και ένα σαρωτικό 53%. Αλλά η σταθερότητα δεν αποκαταστάθηκε.
Η ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή είχε κερδίσει τις εκλογές του 1961 με βία και νοθεία, αλλά είχε καταρρεύσει μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963. Ο Καραμανλής έφυγε κρυφά στο Παρίσι με το όνομα Τρανταφυλλίδης. Ο Παπανδρέου, παρά τη σαρωτική νίκη του στις εκλογές του 1964, είχε να αντιμετωπίσει και τις προσδοκίες του κόσμου που έδιωξε τον Καραμανλή, αλλά και τις δύσκολες επιλογές των από πάνω. Ο Παπανδρέου υπολόγιζε να εκτονώσει την οργή των από κάτω με κάποιες μεταρρυθμίσεις, αλλά το Παλάτι είχε άλλες προτεραιότητες.
Ο Παπανδρέου θέλησε να πάρει το κρίσιμο υπουργείο Εθνικής Άμυνας για τον εαυτό του, αλλά αυτό δεν σταμάτησε τη σύγκρουση για τον έλεγχο του στρατού. Το Παλάτι είχε τη δική του προτίμηση στο πρόσωπο του Γαρουφαλιά, τον οποίο είχε διορίσει ως υπουργό Άμυνας ο ίδιος ο Παπανδρέου το Φλεβάρη του 1964. Πίσω από τα πρόσωπα υπήρχαν οι δεσμοί των Ανακτόρων με τους στρατηγούς του ΙΔΕΑ.
Δεμένο με τον έλεγχο του στρατού ήταν και το ζήτημα του ελέγχου της Κύπρου. Το «αβύθιστο αεροπλανοφόρο» της Ανατολικής Μεσογείου γινόταν ανεξάρτητο κράτος σε μια περίοδο που η Μέση Ανατολή βάδιζε προς τον πόλεμο του 1967. Η Βρετανία, οι ΗΠΑ, αλλά και η Ελλάδα ήθελαν να έχουν τον Μακάριο κάτω από έλεγχο και ο ελληνικός στρατός ήταν καθοριστικό εργαλείο σε εκείνη την εκστρατεία. Το Παλάτι ξήλωσε τον Παπανδρέου για να εξασφαλίσει τον έλεγχο και πυροδότησε άθελά του τη μεγαλύτερη έκρηξη.
Το βασιλικό πραξικόπημα στηρίζει και μια χούφτα βουλευτών της Ένωσης Κέντρου –οι αποστάτες- με πρωτοστάτη τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, πατέρα του σημερινού πρωθυπουργού της κυβέρνησης των δολοφόνων. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, ο κόσμος κατεβαίνει στους δρόμους, γεμίζει το Σύνταγμα, η Πανεπιστημίου, η Σταδίου μεγάλες διαδηλώσεις και συνθήματα.
Ήταν η πρώτη μέρα μιας εξέγερσης που ξεκίνησε από την Αθήνα, απλώθηκε σε όλες τις πόλεις, κράτησε 70 μέρες και καθόρισε άμεσα τις πολιτικές εξελίξεις. Χρειάζεται να είμαστε ξεκάθαροι ότι μιλάμε για εξέγερση και όχι για διαδηλώσεις που οργανώθηκαν από τον Γιώργο Παπανδρέου που έχασε την πρωθυπουργία. Τις πρώτες μέρες ο κόσμος φώναζε «Παπανδρέου, Παπανδρέου», αλλά πολύ γρήγορα τα συνθήματα στράφηκαν ενάντια στο Παλάτι και γενικεύτηκαν ενάντια στα στηρίγματα του συστήματος.
Τα συλλαλητήρια, οι απεργίες, τα οδοφράγματα, οι συγκρούσεις με την αστυνομία ανέτρεψαν δυο πρωθυπουργούς διορισμένους από το Παλάτι, το Νόβα και τον Τσιριμώκο μέσα σε 45 μέρες και δεν σταμάτησαν μέχρι το τέλος Σεπτέμβρη ενάντια στον Στεφανόπουλο που τελικά εξασφάλισε 152 ψήφους από τη Δεξιά και ένα κομμάτι εξαγορασμένων βουλευτών της Ένωσης Κέντρου.
Οι συγκρούσεις εκείνων των 70 ημερών σήμαιναν τέσσερα πράγματα
Το πρώτο ήταν η μαζική συμμετοχή του κόσμου που μέχρι τότε «συμμετείχε» στην κεντρική πολιτική σκηνή με την ψήφο του και την παρουσία του στις προεκλογικές συγκεντρώσεις, ενώ τώρα πάλευε στο πεζοδρόμιο.
Το δεύτερο ήταν η αλλαγή στις ιδέες με άλματα ριζοσπαστικοποίησης. Από τα συνθήματα για τον Παπανδρέου στα αιτήματα για δημοψήφισμα ενάντια στο Παλάτι.
Τρίτο, η κλιμάκωση στον τρόπο πάλης, από το πεζοδρόμιο στη Γενική Πολιτική Απεργία. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ και η Μαζική Απεργία ξαναγεννιούνται και στη θεωρία και στην πράξη.
Και τέταρτο, η εμφάνιση της επαναστατικής αριστεράς. Μικρές επαναστατικές ομάδες αρχίζουν να μεγαλώνουν και να παίζουν μεγαλύτερο ρόλο στα γεγονότα και τις εξελίξεις.
Αυτά όλα φοβήθηκε η κυρίαρχη τάξη και το πολιτικό της προσωπικό. Όχι μόνο η ηγεσία της ΕΡΕ, αλλά και ο Παπανδρέου. Ακολούθησε μια περίοδος συμβιβασμών και συνεργασιών μεταξύ τους που έδωσε τα περιθώρια στο βασιλιά και στο στρατό να ετοιμάσουν το στρατιωτικό πραξικόπημα στις 21 Απρίλη 1967. Η ηγεσία της ΕΔΑ συμμετείχε στους συμβιβασμούς και πλήρωσε πολιτικά την υποχωρητική στάση της με τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968.
Κι όμως, η παρακαταθήκη της εξέγερσης των Ιουλιανών δεν χάθηκε. Η γενιά των Ιουλιανών ήταν ξανά στο πλευρό της εξέγερσης στο Πολυτεχνείο που γκρέμισε τη Χούντα. Η επαναστατική αριστερά αναδύθηκε πολύ πιο δυνατή στα χρόνια της Μεταπολίτευσης και μαζί με αυτόν τον κόσμο οργάνωσε τις απεργίες και τους αγώνες που κέρδισαν τις κατακτήσεις εκείνης της περιόδου. Και βέβαια κομμάτι των κατακτήσεων ήταν το δημοψήφισμα του 1974 που έβαλε τέλος στη Μοναρχία. Ήταν η εκδίκηση της Ιστορίας.
Οι από πάνω δεν μπορούν, οι από κάτω δεν θέλουν…
Η κυβέρνηση Νόβα-Μητσοτάκη κατέρρευσε στις 5 Αυγούστου, επειδή δεν κατάφερε να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή. Δεν θα μπορούσε κανείς να εξηγήσει το πώς έγινε αυτό, αν χάσει από τα μάτια του τις τεράστιες διαδηλώσεις, τις απεργίες, το ποτάμι του κόσμου που επί 20 μέρες πλημμύριζε από το πρωί μέχρι το βράδυ την Αθήνα, πολιορκώντας κάθε μέρα το Παλάτι, τη Βουλή και όλα τα πολιτικά γραφεία όσων ετοιμάζονταν να «αποστατήσουν».
Μέσα σε μια βδομάδα οργανώθηκαν δυο γενικές απεργίες, η πρώτη στις 23 Ιούλη, στην κηδεία του Σωτήρη Πέτρουλα και η δεύτερη στις 27 Ιούλη με πρωτοβουλία της ΓΣΕΕ. Η δεύτερη πρόκληση έρχεται ξανά από το Παλάτι, όταν ο βασιλιάς μετά την πρώτη ήττα δεν υποχωρεί, αλλά διορίζει πρωθυπουργό τον Ηλία Τσιριμώκο. Έκανε τη μανούβρα να διορίσει ένα πρόσωπο που συμμετείχε στο ΕΑΜ και στην κυβέρνηση του βουνού και είχε καλές σχέσεις με την αριστερά. Έλπιζε ότι μ’ αυτόν τον τρόπο θα εξασφάλιζε τους 151 ψήφους στη Βουλή. Η απάντηση από τον κόσμο ήταν να πλημμυρίσει τους δρόμους της Αθήνας και του Πειραιά στις 20 Αυγούστου, την επόμενη του διορισμού του «νέου πρωθυπουργού».
Ο Τσιριμώκος εξαπολύει τη μεγαλύτερη επίθεση της αστυνομίας για να βγάλει τον κόσμο από τους δρόμους αλλά πετυχαίνει το αντίθετο απ’ ό,τι έλπιζε. Η αστυνομική επίθεση αντί να τρομάξει τους διαδηλωτές, τους εξαγρίωσε. Η αστυνομική επιχείρηση του Τσιριμώκου κατέληξε σε μεγάλες μάχες και σε οδοφράγματα σε όλη την Αθήνα. Στις 28 Αυγούστου και η δεύτερη απόπειρα του Παλατιού δέχεται άλλο ένα χαστούκι –η κυβέρνηση Τσιριμώκου παίρνει μόνο 141 ψήφους υπέρ και 159 κατά! Η προσπάθεια επαναλαμβάνεται για τρίτη φορά μετά από ένα μήνα, όπου ο Στέφανος Στεφανόπουλος καταφέρνει στις 24 Σεπτέμβρη να πάρει 152 ψήφους, εξαγοράζοντας, εκβιάζοντας και υπουργοποιώντας κάποιους ακόμα βουλευτές.
Η δύναμη του κόσμου που εμπόδισε το κοινοβουλευτικό πραξικόπημα του Κωνσταντίνου με την παρουσία του στους δρόμους για 70 μέρες, γίνεται ακόμα πιο φανερή αν πάρουμε υπόψη τις τρικλοποδιές που αντιμετώπιζε όλο αυτό το διάστημα. Σχεδόν από την πρώτη στιγμή γινόταν προσπάθεια για συμβιβασμό ανάμεσα στην Ένωση Κέντρου και το μπλοκ γύρω από τη Μοναρχία. Ενώ ο Γ. Παπανδρέου τα έβρισκε με την ΕΡΕ και ζητούσε από τα Ανάκτορα να επικυρώσουν τους συμβιβασμούς που μαγείρευε με τον αρχηγό της ΕΡΕ Παναγιώτη Κανελλόπουλο, ο κόσμος διαδήλωνε στους δρόμους ενάντια στο «Μαύρο Μέτωπο» του Παλατιού και της δεξιάς.1
Η έκρηξη των Ιουλιανών σήμαινε ότι η κυρίαρχη τάξη δεν είχε κυβέρνηση μέσα σε συνθήκες δύσκολες και στο εσωτερικό και διεθνώς. Ήταν περίοδος κρίσιμων επιλογών και για την οικονομία και τη σχέση με την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), αλλά και για τη εξωτερική πολιτική με το Κυπριακό και τον πόλεμο στη Μέση Ανατολή. Και όλα αυτά ενώ διεθνώς άνοιγε το αντιπολεμικό κίνημα ενάντια στην επίθεση των ΗΠΑ στο Βιετνάμ, και εδώ το φοιτητικό κίνημα είχε δύναμη από τις εμπειρίες των αγώνων για το 15% για την Παιδεία και για το 114 για τη δημοκρατία. Δίπλα σε ένα εργατικό κίνημα που είχε πρωτοπόρους τους οικοδόμους και συντονιζόταν με την κίνηση 115 σωματείων για τις συνδικαλιστικές ελευθερίες και τον έλεγχο της ΓΣΕΕ.
Πολιτική απεργία
Οι επιθέσεις της αστυνομίας δεν μπορούσαν να σταματήσουν τον κόσμο που βγήκε στους δρόμους. Η δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα στις 21 Ιούλη σήμανε νέα κλιμάκωση. Η κηδεία του Πέτρουλα έγινε σεισμός. Και στις 27 Ιούλη έρχεται η Γενική Πολιτική Απεργία. Όπως γράφει ο Δημήτρης Λιβιεράτος:
«Είναι πραγματικά μια μεγάλη μέρα για τους αγώνες του ελληνικού προλεταριάτου. Το εγχείρημα είναι δύσκολο και επικίνδυνο. Από το 1946 έχει να γίνει πανεργατική πολιτική απεργία. Η προετοιμασία δεν είναι επαρκής. Οι απεργιακές επιτροπές δεν έχουν συγκροτηθεί παντού και σε όλη την κλίμακα. Απεργιακές φρουρές δεν υπάρχουν. Και όμως, αυθόρμητα μέσα στα εργοστάσια, στα μαγαζιά, στις γειτονιές, έγινε μια τεράστια προετοιμασία. Ο ένας με τον άλλον, αυτοσχέδιες επιτροπές σχηματίζονται, απεργιακές φρουρές της στιγμής δημιουργούνται από αυτούς που βαδίζουν στους δρόμους, από άγνωστους μεταξύ τους εργάτες και η απεργία παίρνει σάρκα και οστά. Η συγκοινωνία έχει σχεδόν σταματήσει, αλλά χιλιάδες, πολλές χιλιάδες εργάτες κατεβαίνουν με τα πόδια στην πλατεία της Δημαρχίας όπου θα γίνει η συγκέντρωση. Μέσα σε ένα σκληρό και σπάνιο λιοπύρι αρχίζει η συγκέντρωση».2
Όταν τελειώνει η συγκέντρωση με το διάβασμα του ψηφίσματος, ακούγονται τα συνηθισμένα: «διαλυθείτε ησύχως», «Δημοκράτες να πάτε στα σπίτια σας» και το πιο γελοίο: «Να φανούμε πολιτισμένοι». Με ποιόν; Τον κύριο Τούμπα που σκότωσε τον Σωτήρη και ματοκύλησε την Αθήνα; Οι εργάτες προχωράνε προς την Ομόνοια και από κει στην οδό Πανεπιστημίου, αδιαφορώντας για τις συνεχείς σειρές των «εφόρων» που τους εκλιπαρούν να γυρίσουν πίσω. Μια τεράστια εργατοθάλασσα ανεβαίνει ορμητικά προς το Σύνταγμα με συνθήματα «Δημοψήφισμα», «Ο στρατός με το λαό», «Ο Σωτήρης ζει», «1-1-4», «Η Αυλή να μαντρωθεί». Τα μαγαζιά κλείνουν, τα τελευταία μέσα συγκοινωνίας σταματάνε, τα ταξιά εξαφανίζονται, η απεργία επιβάλλεται. Η τεράστια διαδήλωση γίνεται η μεγαλύτερη και μαχητικότερη απεργιακή φρουρά που έχει δει μέχρι σήμερα η Ελλάδα.
Ο απεργιακός ξεσηκωμός στον κλάδο των οικοδόμων είναι καθολικός. Τα κλαδικά αιτήματα έχουν παραχωρήσει τη θέση τους στον αγώνα για τη δημοκρατία. Η παρουσία και η συμμετοχή τους στις αγωνιστικές εκδηλώσεις είναι συνεχής και πρωτοποριακή. Η Συντονιστική Επιτροπή και η «Ευρεία Δημοκρατική Συνδικαλιστική Συνεργασία Οικοδόμων» καλούν τους οικοδόμους στη μάχη. Όλα τα γιαπιά νεκρά. Οι προσπάθειες του Μπακατσέλου που έστειλε στις έξι το πρωί τους αστυφύλακες στα γιαπιά αποδείχθηκαν μάταιες.3
Η εργατιά της Αθήνας επιβάλλει τη θέλησή της, διαδηλώνει επί ώρες, συντρίβει εμπόδια και δεσμά που την κρατάγανε χρόνια. Αν η διαδήλωση δεν γινόταν, η απεργία θα πέρναγε απαρατήρητη. Το μεσημέρι όλα τα μαγαζιά θα ήταν ανοιχτά και η συγκοινωνία θα είχε λειτουργήσει με τους ελάχιστους απεργοσπάστες, σκορπώντας την απογοήτευση. Η διαδήλωση όμως επέβαλε την απεργία, και ήταν η μεγάλη εργατική νίκη. Κανένας δεν δούλεψε το απόγευμα και το βράδυ ομάδες νεαρών διαδηλωτών γυρίζουν το κέντρο της Αθήνας με τα συνθήματά τους και τα πανό τους. Κανείς δεν τόλμησε από τους γενίτσαρους των αυλικών να βγει και να συγκρουστεί με την εργατιά της Αθήνας και αυτό είναι το μεγάλο ελπιδοφόρο μήνυμα της συγκλονιστικής απεργιακής ημέρας, από τις πιο μεγαλειώδεις στα χρονικά του ελληνικού εργατικού κινήματος.
Ύστερα από τις κινητοποιήσεις είναι σίγουρο ότι μια τέτοια ψευτοκυβέρνηση δεν στέκεται. Ζήτημα ημερών πια για να σαρωθεί το κουρέλι της Αυλής.
Οι κινητοποιήσεις συνεχίζονται σ’ ολόκληρη τη χώρα, με την ίδια ένταση. Την Τετάρτη 28/7 γίνεται η μεγάλη συγκέντρωση της Θεσσαλονίκης. Όταν την επόμενη ανοίγει η Βουλή και έχει το θράσος να παρουσιαστεί ο Νόβας, χιλιάδες αθηναϊκού λαού βρίσκονται απέξω διαδηλώνοντας επί ώρες κατά του πραξικοπήματος. Το «δημοψήφισμα» κυριαρχεί πια σαν σύνθημα, παρ’ όλες τις συκοφαντίες και τις διασπαστικές ενέργειες που παρουσιάζονται μέσα στο στρατόπεδο του αγωνιζόμενου λαού. Τη νύχτα της Τετάρτης προς την Πέμπτη πέφτει η κυβέρνηση των απίθανων ανδρείκελων και μια βαθειά ικανοποίηση κατέχει ολόκληρο τον ελληνικό λαό από άκρη σε άκρη. «Νικήσαμε» και είναι αλήθεια, «ο φασισμός δεν θα περάσει», χάρη στους εργάτες, τους νεολαίους, το λαό, τις γειτονιές που κατέβηκαν στο πεζοδρόμιο.
Αυτές οι εικόνες επαναλαμβάνονται ενάντια στην απόπειρα να σχηματίσει κυβέρνηση ο Τσιριμώκος. Το βράδι της 28 προς 29 Αυγούστου πέφτει και η δεύτερη αυλική κυβέρνηση. Όταν τις πρώτες πρωινές αναγγέλλεται η πτώση της, αυθόρμητες διαδηλώσεις χαράς σχηματίζονται στους δρόμους της Αθήνας. Η επόμενη βδομάδα αρχίζει με απεργίες εργατών. Την Τρίτη κατεβαίνουν οι εργάτες της χημικής βιομηχανίας, την Πέμπτη 2 Σεπτέμβρη οι εργάτες των συγκοινωνιών, την Παρασκευή οι εργάτες τύπου.
Έχουν αρχίσει, όμως, να επιδρούν οι συνέπειες των πολιτικών συμβιβασμών. Έξι μήνες μετά τα Ιουλιανά, η Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΔΑ συνεδρίασε τον Γενάρη του 1966, εκτίμησε την κατάσταση και κατέληξε σε προτάσεις που απευθύνονταν προς τα μέλη του κόμματος και προς τις άλλες πολιτικές δυνάμεις. Αφού καταδίκαζε οποιαδήποτε απειλή πραξικοπήματος και ζητούσε ελεύθερες εκλογές, προχωράει στην δημόσια διαβεβαίωση ότι δεν βάζει θέμα βασιλιά. «Η 15 Ιουλίου εδημιούργησε σάλο εις την πολιτικήν ζωήν. Αι ενέργειαι του Στέμματος έχουν θέσει εις την συνείδηση της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού ακόμα και προβλήματα πολιτεύματος. Η ΕΔΑ παρά ταύτα,....θεωρεί, εκτιμημένης της καταστάσεως εις το σύνολον της, ότι μπορεί να συμφωνηθεί και να διακηρυχθεί από τα πολιτικά κόμματα ότι δεν θέτουν πολιτειακόν ζήτημα…».4
Η πολιτική των συμβιβασμών αποδείχθηκε φρένο στην εξέγερση του κόσμου και καταστροφική για την ίδια την Αριστερά.
Μια εξέγερση με ρίζες
Ο κόσμος που βγήκε στους δρόμους τον Ιούλη του 1965 είχε τρομερές εμπειρίες. Μπόρεσε και κράτησε την εξέγερση ζωντανή επί 70 μέρες γιατί είχε πίσω του μεγάλους αγώνες. Είχε αντισταθεί στο όργιο βίας και νοθείας των εκλογών του 1961, είχε διώξει τον Καραμανλή μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη το 1963.
Η Αριστερά στην Ελλάδα τσακίζεται μετά τον Εμφύλιο, αλλά ξαναδυναμώνει πολύ γρήγορα. Σε λιγότερο από 10 χρόνια, στις εκλογές του 1958 η ΕΔΑ θριαμβεύει, παίρνει 25%, γίνεται αξιωματική αντιπολίτευση και βγάζει 78 βουλευτές. Μπορεί διάφοροι εκ των υστέρων να υποστηρίζουν ότι αυτό το αποτέλεσμα ήταν συγκυριακό λόγω ανυπαρξίας αστικής αντιπολίτευσης, αλλά η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Στο τέλος της δεκαετίας του ‘50 και στις αρχές του ‘60 ένα νέο κίνημα γεννήθηκε μέσα στα πανεπιστήμια και στους εργατικούς χώρους που μαζικοποίησε την ΕΔΑ. Aυτό τρομοκράτησε την κυρίαρχη τάξη και γι’ αυτό έκανε επανειλημμένες προσπάθειες να το τσακίσει: το 1961 με βία και νοθεία στις εκλογές για να μείνει η δεξιά στην κυβέρνηση, το 1963 με την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, τον Ιούλη του 1965 με το βασιλικό πραξικόπημα. Το εντυπωσιακό ήταν ότι σε κάθε μια απ’ αυτές τις προσπάθειες ακολουθούσε ξεσηκωμός που ανέτρεπε τα σχέδια των από πάνω. Tαυτόχρονα, όμως, κάθε απόπειρα της κυρίαρχης τάξης να βάλει χέρι στο κίνημα και την Αριστερά κατέληγε σε μεγαλύτερη δεξιά προσαρμογή της ηγεσίας της ΕΔΑ.5
Το Νοέμβρη του 1952 ο «Ελληνικός Συναγερμός», το καινούργιο κόμμα της δεξιάς που έφτιαξε ο Αλέξανδρος Παπάγος σε συνεργασία με την ηγεσία του στρατού (και των ΗΠΑ) κερδίζει τις εκλογές και φτιάχνει κυβέρνηση. Από τα πρώτα μέτρα που παίρνει σε συνεργασία με τον Σπύρο Μαρκεζίνη, υπουργό οικονομικών, είναι η υποτίμηση της δραχμής (το λεγόμενο “κόψιμο των τριών μηδενικών”) και το δέσιμο της με το δολάριο. Ανακοινώνει τη συνένωση της Εθνικής Τράπεζας με την Τράπεζα Αθηνών βάζοντας τις βάσεις για την κυριαρχία του τραπεζικού συστήματος.
Οι αντιδράσεις είναι άμεσες και απρόσμενες. Από το Γενάρη μέχρι το καλοκαίρι του 1953 η νέα κυβέρνηση κλονίζεται από μεγάλες απεργίες. Το Γενάρη οι εργαζόμενοι στις δυο τράπεζες, Εθνική και Αθηνών, κατεβαίνουν σε απεργία ενάντια στη συγχώνευση που κρατάει 14 μέρες. Τον Ιούνη οργανώνεται γενική απεργία σε όλες τις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, στον ΟΤΕ, στην Ούλεν (ΕΥΔΑΠ), στον ΟΛΠ, στην ΕΗΣ (Ηλεκτρικός Σιδηρόδρομος), στους εργάτες τύπου και παντού αλλού. Την Πρωτομαγιά γίνεται συγκέντρωση με συνθήματα «Να διπλασιαστούν οι μισθοί και τα μεροκάματα», «να αφεθούν ελεύθεροι οι φυλακισμένοι και οι εξόριστοι συνδικαλιστές».
Κι αυτά γίνονταν το 1953, τέσσερα χρόνια μετά το τέλος του Εμφύλιου, με καινούργια κυβέρνηση της δεξιάς και πρωθυπουργό τον πιο στυγνό στρατιωτικό επικεφαλής του ελληνικού στρατού, τον “Στρατάρχη” που έδωσε όσο γίνεται πιο σκληρή μάχη με τη βοήθεια της Βρετανίας και των ΗΠΑ για να νικήσει τους αντάρτες. Και όμως, από την αρχή βρίσκεται αντιμέτωπος με απεργίες, συλλαλητήρια και κόσμο αριστερό που δεν το βάζει κάτω ούτε άμεσα ούτε στη συνέχεια.
Το φθινόπωρο του 1955 πεθαίνει ο Παπάγος και πρωθυπουργός, ελέω ανακτόρων και ΗΠΑ, γίνεται ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Το πρώτο που κάνει είναι να διαλύσει το κόμμα που έφτιαξε ο Παπάγος και να φτιάξει την ΕΡΕ (Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση), που ήθελε να το εμφανίσει σαν νέο κόμμα της κεντροδεξιάς και όχι δεμένο με τις εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις. Όποια κόλπα και να σκαρφίστηκε, δεν κατάφερε στις επόμενες εκλογές, τον Φλεβάρη του 1956, να κερδίσει την πλειοψηφία. Η πρώτη “εκλεγμένη” κυβέρνηση της ΕΡΕ δημιουργήθηκε όχι γιατί κέρδισε τις εκλογές, αλλά γιατί στηρίχτηκε σε έναν εκλογικό νόμο που έφτιαξε η ίδια, τον λεγόμενο «τριφασικό» που έδινε τη δυνατότητα σε κόμμα που ήρθε δεύτερο σε ψήφους πανελλαδικά να πάρει πλειοψηφία στη Βουλή και να σχηματίσει κυβέρνηση.
Έτσι το 1956 άνοιξε με έναν παταγώδη τρόπο. Το κόμμα της «νέας» δεξιάς πήρε το 47, 4% ενώ η «Δημοκρατική Ένωση», συμμαχία της ΕΔΑ με κόμματα του Κέντρου (κύρια) πήρε το 48, 2%. Η ΕΡΕ εξασφάλισε 165 έδρες και αυτοδύναμη κυβέρνηση και η Δ.Ε. 132 έδρες. Τα αποτελέσματα δείχνουν μια μετακίνηση προς τα αριστερά και πιο συγκεκριμένα στην ΕΔΑ ανάμεσα στις εκλογές του 1952 και του 1956. Στις εκλογές του 1952 η ΕΔΑ πήρε 10% και τώρα, σύμφωνα με εκτιμήσεις του Ηλία Νικολακόπουλου έφτανε στο 18%.5 Σύμφωνα με τους δικούς του υπολογισμούς, το ’56 η ΕΔΑ συγκέντρωνε το 20% στο Λεκανοπέδιο.
Αυτή η εκτίμηση εξηγεί γιατί το εκλογικό αποτέλεσμα της ΕΔΑ το 1958 που πήρε 25% και έγινε αξιωματική αντιπολίτευση, δεν ήταν κεραυνός έν αιθρία αλλά μια διαδικασία που στηρίχτηκε στους εργατικούς αγώνες, στα αντιιμπεριαλιστικά συλλαλητήρια, στις φοιτητικές κινητοποιήσεις και σε μια νέα γενιά που άρχισε να παλεύει.6
Ριζοσπαστικοποίηση
Εκείνες οι εμπειρίες σημάδευαν την πολιτικοποίηση του ριζοσπαστικοποιημένου κομματιού που πρωταγωνίστησε στα Ιουλιανά. Πέρα από τις μεγάλες πολιτικές συγκρούσεις, όμως, έπαιζαν ρόλο όλοι οι αγώνες που συνόδευαν την εμφάνιση ενός νέου φοιτητικού κινήματος παράλληλα με τους εργατικούς αγώνες.
Το αναδυόμενο φοιτητικό κίνημα χρειάστηκε να συγκρουστεί και μέσα στα Πανεπιστήμια και με τις κυρίαρχες ιδέες του σεξισμού, των διακρίσεων, του εθνικισμού. Έδωσε μάχες με την κυβέρνηση της δεξιάς και τις φασιστικές οργανώσεις που έστηνε η ΕΡΕ μαζί με τα Ανάκτορα και την Ασφάλεια μέσα στις Σχολές. Αντλούσε έμπνευση από το διεθνές κίνημα.
Η εξέγερση στην Ουγγαρία το 1956, ο πόλεμος στο Βιετνάμ και το αντιπολεμικό κίνημα στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη έφερναν όχι μόνο δύναμη και μαχητικότητα αλλά άνοιγαν και την πολιτική συζήτηση για το τι σημαίνει επανάσταση, τι είναι ο σοσιαλισμός και για ποια Αριστερά παλεύουμε.
Το 1956 έγιναν φοιτητικές διαδηλώσεις για να καταργηθούν τα δίδακτρα στα Πανεπιστήμια. Ενώ οι Σχολές ήταν δημόσιες, οι φοιτητές τότε πλήρωναν δίδακτρα- αυτά που τώρα επαναφέρει η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας με την ιδιωτικοποίηση της Παιδείας. Είναι η περίοδος που δημιουργήθηκαν οι φοιτητικοί σύλλογοι και ιδρύθηκε η ΔΕΣΠΑ (Διοικούσα Επιτροπή Συλλόγων Πανεπιστημίου Αθηνών) ως δευτεροβάθμιο όργανο που συντόνιζε τους φοιτητικούς συλλόγους. Το 1959 έγινε το πρώτο πανελλαδικό συνέδριο για τη δημιουργία της ΕΦΕΕ.
Τίποτα δεν χαρίστηκε, κάθε βήμα κερδίθηκε με μάχες ενάντια στην κυβέρνηση της ΕΡΕ, την ΕΚΟΦ και την Κεντρική Ασφάλεια που μαζί συντόνιζαν τις επιθέσεις τους στους φοιτητές και τις φοιτήτριες. Ομάδες κρούσης οργάνωναν σεξιστικές επιθέσεις στις φοιτήτριες. Χρειάστηκαν αγώνες ενάντια στις κυρίαρχες ιδέες του σεξισμού και των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών. Οι φοιτήτριες ήμασταν μια νέα πλειοψηφία σε πολλές Σχολές, αλλά αυτό σήμαινε συνεχώς συγκρούσεις με παρενοχλήσεις και στις Σχολές και στους δρόμους.
Χέρι με χέρι με τον σεξισμό πήγαινε η εθνικιστική προπαγάνδα και επίθεση στην Αριστερά. Βορειοηπειρώτες ακροδεξιοί οργάνωναν επιθέσεις σε αριστερούς φοιτητές. Ήταν η εποχή που στο στρατό υποχρέωναν τους φαντάρους να τραγουδούν «Έχω μια αδερφή, κουκλίτσα αληθινή, τη λένε Βόρειο Ήπειρο, την αγαπώ πολύ». Ένας τραμπούκος με το όνομα Φειδίας Παππάς οργάνωνε μια ομάδα, κύρια από τη Θεολογική, που διέλυε τις συνεδριάσεις των φοιτητικών συλλόγων εκεί που η πλειοψηφία ήταν αριστερή.
Μεγάλο κομμάτι των φοιτητών ήταν εργαζόμενοι τότε, όπως και τώρα. Πήραν την πρωτοβουλία να ιδρύσουν το Σύλλογο Εργαζομένων Φοιτητών, ένα μαχητικό φοιτητικό κομμάτι που οι περισσότεροι ήταν οργανωμένοι στην ΕΔΑ. Οι δεσμοί του φοιτητικού κινήματος με το εργατικό προχωρούσαν μέσα στις μάχες.
Μια ιστορική στιγμή ήταν η απεργία των οικοδόμων την 1 Δεκέμβρη 1960. Η καταπληκτική επιτυχία της απεργίας και η πρωτοφανής συγκέντρωση δεκαπέντε χιλιάδων απεργών στο ΕΚΑ καταθορύβησε την κυβέρνηση που εξαπέλυσε εναντίον τους ολόκληρη τη δύναμη της αστυνομίας. Από την πλατεία Κουμουνδούρου ως την οδό Ζήνωνος μοιάζουν με λαοθάλασσα οι συγκεντρωμένοι. Τη στιγμή ακριβώς που ξεκινάει η πορεία, οι αστυνομικοί που βρίσκονταν στην οδό Κολωνού και Αγησιλάου ρίχνονται με λύσσα στους απεργούς. Οι συγκρούσεις που επακολούθησαν είχαν σαν αποτέλεσμα το κέντρο της Αθήνας να μετατραπεί για ώρες σε πεδίο μάχης. Όπως ήταν επόμενο, η βάρβαρη επίθεση της αστυνομίας και το αιματοκύλισμα των απεργών οικοδόμων συγκλόνισαν ολόκληρη την ελληνική κοινωνία.7
Η Αριστερά
Μέσα από εκείνες τις μάχες μεγάλωσε ξανά η Αριστερά, αλλά η πορεία της ΕΔΑ ήταν αντιφατική. Η ΕΔΑ δημιουργήθηκε το 1951 σαν συνασπισμός αριστερών κομμάτων που συμμετείχαν και στο ΕΑΜ. Η κεντρική αριθμητικά και πολιτικά δύναμη μέσα σ’ αυτή ήταν το ΚΚΕ. ΕΔΑ ήταν τα αρχικά για το όνομα Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά αλλά ταυτόχρονα σηματοδοτούσε το Ειρήνη Δημοκρατία Ανεξαρτησία, υπογραμμίζοντας έτσι το κοινό πρόγραμμα που είχε συμφωνήσει. Πουθενά στο καταστατικό της ΕΔΑ ούτε στην πρώτη ούτε στη δεύτερη φάση (από το 1956 και μετά) δεν υπήρχε η πάλη για τον σοσιαλισμό ούτε καν σαν απώτερο στάδιο. Η συγκρότηση της ΕΔΑ σαν ενιαίο κόμμα γίνεται το 1956.
Μετά το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ που γίνεται τον Φλεβάρη του 1956, το ΚΚΕ στη λεγόμενη 6η Ολομέλεια καθαιρεί τον Νίκο Ζαχαριάδη από Γραμματέα του κόμματος. Οι εξελίξεις ανοίγουν το δρόμο για την Α’ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΕΔΑ που γίνεται τον Ιούλη του 1956. Από μια ομάδα μπαίνει η πρόταση να υιοθετήσει η ΕΔΑ σαν ιδεολογική πυξίδα τον σοσιαλισμό. Η πρόταση απορρίπτεται, ενώ επιβεβαιώνεται ότι ο στόχος και το πρόγραμμα του καινούργιου κόμματος πρέπει να είναι η εθνική δημοκρατική αλλαγή.
Ο προσδιορισμός αυτού του χαρακτήρα καθόρισε και την πορεία της όλη την επόμενη δεκαετία που ήταν κρίσιμη. Ήταν μια δεκαετία από το ’56 μέχρι το ’66 γεμάτη με μεγάλες μάχες: εργατικές, νεολαιίστικες και με κορύφωση τη δεκαετία του ’60 και την εξέγερση των Ιουλιανών του ’65. Όμως σε όλη αυτή τη δεκαετία και στις μάχες η ηγεσία της ΕΔΑ άφησε τα περιθώρια στην κυρίαρχη τάξη σε κρίσιμες στιγμές να ξαναπάρει την πρωτοβουλία που είχε χάσει και να καθορίσει τις εξελίξεις.8
Σε ρήξη με αυτούς τους συμβιβασμούς, είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται ομάδες και κινήσεις στα αριστερά της ΕΔΑ. Η επανάσταση στην Κούβα, ο απελευθερωτικός αγώνας στην Αλγερία, γενικότερα τα αντιαποικιακά κινήματα είχαν εμπνεύσει αγωνιστές που συγκρότησαν κινήσεις όπως οι Φίλοι Νέων Χωρών (ΦΝΧ). Η ρήξη της Κίνας με τη Σοβιετική Ένωση, οι καταγγελίες του Μάο για τον «ρεβιζιονισμό» των φιλοσοβιετικών ΚΚ, ενθάρρυναν τη ρήξη προς τα αριστερά ομάδων όπως η «Αναγέννηση». Το διεθνές αντιπολεμικό κίνημα ενάντια στα πυρηνικά έπαιζε επίσης ρόλο στη διαφοροποίηση προς τα αριστερά από την επίσημη γραμμή της Μόσχας. Ο Σύνδεσμος Μπέρτραντ Ράσελ είχε αυτά τα χαρακτηριστικά. Η ομάδα στην οποία ανήκε ο Σωτήρης Πέτρουλας ήταν κομμάτι εκείνων των αναζητήσεων που δημιουργούσαν ένα ρεύμα ενάντια στη συμβιβαστική πολιτική της ηγεσίας της ΕΔΑ και στήριξαν τον κόσμο των Ιουλιανών κόντρα στις υποχωρήσεις. Η επαναστατική αριστερά που έπαιξε ρόλο στην εξέγερση του Πολυτεχνείου και στους αγώνες της Μεταπολίτευσης μέχρι σήμερα, χρωστάει πολλά στους αγωνιστές των Ιουλιανών.
Η σύγκρουση σήμερα
Εξήντα χρόνια μετά τα Ιουλιανά, η περίοδος σήμερα είναι γεμάτη αγώνες με χιλιάδες κόσμου να παλεύουν ενάντια στη Νέα Δημοκρατία απαιτώντας να τιμωρηθούν οι δολοφόνοι των Τεμπών, της Πύλου, της Γάζας. «Μητσοτάκη κάθαρμα» φώναζαν οι διαδηλωτές το 1965, «Μητσοτάκη δολοφόνε» είναι η κραυγή τώρα. Η διαφορά δεν βρίσκεται στο σύνθημα, αλλά στη μεγαλύτερη ριζοσπαστικοποίηση που χαρακτηρίζει τον κόσμο που παλεύει και απαιτεί την ανατροπή της κυβέρνησης αλλά και Λευτεριά στην Παλαιστίνη, ανοιχτά σύνορα για τους πρόσφυγες, απελευθέρωση των γυναικών, των τρανς, των ομοφυλόφιλων, επιβολή εργατικού ελέγχου ενάντια στις φονικές συνέπειες των ιδιωτικοποιήσεων.
Η μαζικότητα είναι αδιαμφισβήτητο στοιχείο δίπλα στη μαχητικότητα. Στις 28 Φλεβάρη φέτος, ο όγκος του συλλαλητήριου ξεπέρασε κάθε προηγούμενο εδώ και χρόνια, την ώρα που στο Σύνταγμα κάθε αναφορά των ομιλητών στους υπουργούς του Μητσοτάκη ξεσήκωνε τις κραυγές «δολοφόνοι, δολοφόνοι».
Πριν από 60 χρόνια, το αντιπολεμικό κίνημα φούντωνε ενάντια στον αμερικανικό ιμπεριαλισμό στο Βιετνάμ και άρχιζε να υψώνει το σύνθημα για «Νίκη στο NLF», νίκη στον απελευθερωτικό αγώνα των Βιετκόνγκ. Σήμερα το σύνθημα «Λευτεριά στην Παλαιστίνη» εμπνέει τα αντιπολεμικά συλλαλητήρια από τη Νέα Υόρκη και το Λονδίνο μέχρι την Αθήνα. Μεγαλώνει ξανά ένα παγκόσμιο αντιμπεριαλιστικό κίνημα που οδηγεί σε πολιτική κρίση τον Τραμπ στις ΗΠΑ μέσα στο πρώτο εξάμηνο της θητείας του. Αυτό είναι τεράστια δύναμη για τους αγώνες εδώ, για να μπορούμε να διαδηλώνουμε μπροστά στην Intracom Defence απαιτώντας να σταματήσει κάθε στήριξη του Μητσοτάκη για το Ισραήλ και τη γενοκτονία στη Γάζα.
Ο Τραμπ έστειλε αστυνομία και εθνοφρουρά ενάντια στους μετανάστες, αλλά βρήκε μπροστά του την εξέγερση στο Λος Άντζελες. Τεράστιο μήνυμα ενίσχυσης για το κίνημα εδώ που διεκδικεί να τιμωρηθούν οι ένοχοι για το έγκλημα στην Πύλο, οι δολοφόνοι που έπνιξαν 600 πρόσφυγες βυθίζοντας το μικρό πλοίο τους.
Ο Μητσοτάκης είχε τρέξει να μιμηθεί τον Τραμπ δηλώνοντας ότι «τα φύλα είναι δυο» και ελπίζοντας να εξαπολύσει σεξιστική εκστρατεία ενάντια στη «woke agenda». Πήρε την απάντηση με τη μαζικότητα του Pride, όπου δίπλα στα πλακάτ για την απελευθέρωση των LOATKI ανέμιζαν οι Παλαιστινιακές σημαίες.
Το έγκλημα στα Τέμπη ανέδειξε πόσο καταστροφικές είναι οι ιδιωτικοποιήσεις. Έρχονται καθημερινά μηνύματα ότι αυτό ισχύει όχι μόνο στα τρένα, αλλά σε όλους τους τομείς. Η ανεξέλεγκτη κερδοσκοπία των τραπεζών και η διάλυση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας έχουν φέρει τη μεγαλύτερη κρίση στέγης με τα ακριβότερα ενοίκια. Στις συγκοινωνίες, η ιδιωτικοποίηση και η διάλυση των εργασιακών σχέσεων έφτασε στο σημείο ώστε να τρακάρουν δυο λεωφορεία όταν μια οδηγός κοιμήθηκε στο τιμόνι ύστερα από δυο 16ωρες βάρδιες! Η κρατικοποίηση χωρίς αποζημίωση για τους κερδοσκόπους και κάτω από εργατικό έλεγχο γίνεται όλο και πιο επίκαιρο αίτημα.
Πριν από 60 χρόνια η επαναστατική αριστερά έκανε βήματα για την ανασυγκρότησή της απέναντι στην ανοιχτά ρεφορμιστική στρατηγική της ΕΔΑ τότε. Σήμερα, η ρεφορμιστική αριστερά του κοινοβουλευτικού δρόμου βρίσκεται σε ανοιχτή κρίση και πολυδιάσπαση μετά τις αποτυχίες του ΣΥΡΙΖΑ και σαν κυβέρνηση και σαν αντιπολίτευση. Το μήνυμα από το 1965 είναι ηχηρό: χρειαζόμαστε τη συγκρότηση και το δυνάμωμα της επαναστατικής αριστεράς γρήγορα. Για να βρουν όλοι αυτοί οι αγώνες και τα κινήματα τη στήριξη που τους αξίζει. Μέχρι τη νίκη.
Σημειώσεις
1. Δημήτρης Λιβιεράτος, Λέανδρος Μπόλαρης, Μαρία Στύλλου, Ιουλιανά 1965, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2015, σελ. 6-8
2. Στο ίδιο, σελ. 48-50
3. Ηλίας Στάβερης, Οικοδόμοι, εκδόσεις Παρασκήνιο, 2003, σελ. 127
4. Τάκης Μπενάς: «Ένα συνέδριο που δεν έγινε ποτέ». Εκδόσεις Δελφίνι, 1995 σελ.171
5. Μαρία Στύλλου, 40 χρόνια από τη Χούντα, Σοσιαλισμός από τα κάτω 62 https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=574&issue=62#gsc.tab=0
6. Μαρία Στύλλου, 1956 Ένας κόσμος σε αναβρασμό, Σοσιαλισμός από τα κάτω 118, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 2016, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=895&issue=118#gsc.tab=0
7. Ηλίας Στάβερης, στο ίδιο, σελ. 74-82
8. Μαρία Στύλλου, 1956 Ένας κόσμος σε αναβρασμό