Ο Ένγκελς δίπλα στον Μαρξ.
Στην εποχή του Τραμπ και των Βαρτζόπουλων ο Ένγκελς είναι πολύτιμος, υποστηρίζει ο Γιάννης Κούτρας και ξεδιπλώνει τη συμβολή του στην κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης μας με τη φύση μέσα από την εργασία.
“Η εργασία είναι η πηγή κάθε πλούτου, λένε οι οικονομολόγοι. Και πραγματικά είναι τέτοια – πλάι στη φύση, που της προσφέρει το υλικό που το μετατρέπει σε πλούτο. Αλλά είναι επίσης και κάτι απείρως περισσότερο από αυτό. Είναι ο πρωταρχικός βασικός όρος κάθε ανθρώπινης ζωής και αυτό ισχύει σε τέτοιο βαθμό που από μια άποψη πρέπει να πούμε: η εργασία δημιούργησε τον ίδιο τον άνθρωπο”. Με αυτές τις φράσεις ξεκινάει το εμβληματικό πλέον κείμενο που έγραψε ο Ένγκελς το 1876 με τίτλο “O ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου”.1 Το κείμενο αυτό αποτελεί μια προσπάθεια του στενού συντρόφου του Κ. Μαρξ, να σχολιάσει και να ερμηνεύσει, χρησιμοποιώντας τα επιστημονικά δεδομένα της εποχής του, την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Το συγκεκριμένο άρθρο 18 σελίδων συμπεριλήφθηκε στη συλλογή κειμένων με τίτλο “Η διαλεκτική της φύσης”,2 όπου ο Ένγκελς σχολιάζει τις ευρήματα των φυσικών επιστημών του 19ου αιώνα. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1884, ο Ένγκελς δημοσιεύει το βιβλίο “Η καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους”,3 όπου περιγράφει και αναλύει την προέλευση και την ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών. Παρόλο που πολλά από τα στοιχεία που παραθέτει ο Ένγκελς θεωρούνται πλέον ξεπερασμένα, είναι γεγονός ότι η βασική επιχειρηματολογία του παραμένει ορθή και επιβεβαιώνεται από την επιστημονική γνώση των περίπου 150 χρόνων που μεσολαβούν μέχρι σήμερα.
Η συζήτηση για τη βιολογική καταγωγή του ανθρώπινου είδους και την ιστορική εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών, δηλαδή για την ανθρώπινη φύση παραμένει ακόμη και σήμερα επίκαιρη. Οι απολογητές του συστήματος προσπαθούν να μας πείσουν πως η απληστία, η ιεραρχία, ο ανταγωνισμός, η βία και η υποταγή είναι “φυσικά” χαρακτηριστικά των ανθρώπων και της φύσης γενικότερα. Με τον ίδιο τρόπο ισχυρίζονται πως οι ταξικές κοινωνίες, η εκμετάλλευση κάποιων ανθρώπων από κάποιους άλλους, η ύπαρξη του κράτους και η γυναικεία καταπίεση είναι προϊόν της ανθρώπινης φύσης και άρα θα υπάρχουν για πάντα, είναι μάταιο λένε να προσπαθούμε να αλλάξουμε την κοινωνία. Η απάντηση του μαρξισμού είναι ότι όλες οι ταξικές κοινωνίες και τα αρνητικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι προϊόν της ιστορίας, και μάλιστα της πολύ πρόσφατης, δεν αποτελούν αναλλοίωτα “φυσικά” χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς είδαν τα ανθρώπινα όντα ως προϊόν του φυσικού κόσμου και την ιστορία ως μέρος της φυσικής ιστορίας. Όμως είδαν επίσης ότι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας των ανθρώπων βρίσκεται στην ικανότητά τους να επενεργούν με την εργασία τους πάνω στις συνθήκες που τους δημιούργησαν, αλλάζοντας έτσι τις συνθήκες, αλλά και τους εαυτούς τους μέσα σε αυτή τη διαδικασία.
Από τον Δαρβίνο στον Ένγκελς
Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Η κυκλοφορία από το Δαρβίνο των βιβλίων “Η καταγωγή των ειδών” (1859) και “Η καταγωγή του ανθρώπου” (1871) ήταν μια πραγματική επανάσταση στην επιστήμη της βιολογίας και πολεμήθηκε για πολλά χρόνια από τους απολογητές του συστήματος. Ο λόγος ήταν ότι έθετε σε αμφισβήτηση την τότε κυρίαρχη ιδεαλιστική άποψη περί υπερφυσικής (Θεϊκής) παρέμβασης, η οποία αντιμετώπιζε τα ανθρώπινα όντα ως ημιθεϊκές υπάρξεις υποκείμενες σε θεϊκούς νόμους και εντελώς αποκομμένες από το ζωϊκό βασίλειο. Ταυτόχρονα δικαιολογούσε ως “θέλημα θεού” τις κοινωνικές ανισότητες, αναλοίωτες στους “αιώνες των αιώνων”. Ακόμη και σήμερα τέτοιες ιδεαλιστικές θεωρίες όπως ο “δημιουργισμός”, η πίστη πως το σύμπαν και η ζωή δημιουργήθηκε εκ του μηδενός από μια θεϊκή οντότητα, εξακολουθούν να έχουν απήχηση σε όλο τον κόσμο και δεν είναι τυχαίο ότι η θεωρία του Δαρβίνου εξακολουθεί να βρίσκεται στο στόχαστρο του συντηρητικού κατεστημένου, θρησκευτικών κύκλων και της ακροδεξιάς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Αμερική του 21ου αιώνα, όπου υπάρχουν δικαστήρια που απαγορεύουν και σχολεία που αρνούνται τη διδασκαλία της δαρβινικής θεωρίας.4
Σήμερα η εξέλιξη των ειδών (και του ανθρώπου) είναι κοινός τόπος για τους επιστήμονες σε όλο τον κόσμο. Η εξέλιξη ως γεγονός, δηλαδή η αλλαγή των μορφών ζωής του πλανήτη μέσα στο χρόνο,5 είναι νόμος της φύσης, όπως για παράδειγμα ο νόμος της βαρύτητας και η καμπυλότητα της γης. Αυτό που συνεχίζει να αποτελεί πεδίο έρευνας και αντιπαράθεσης είναι η εξήγηση του μηχανισμού μέσω του οποίου πραγματοποιείται. Η πιο ολοκληρωμένη σύγχρονη θεωρία εμπλέκει τη φυσική επιλογή (την ουσιαστική συνεισφορά του Δαρβίνου), τη γονιδιακή ροή, τη γενετική παρέκλιση και τις μεταλλάξεις. Με δυο λόγια, οι μεταλλάξεις δημιουργούν κληρονομήσιμη ποικιλομορφία, τα γονίδια που βοηθούν στην καλύτερη προσαρμογή του οργανισμού στο περιβάλλον αυξάνουν τη συχνότητα στους απογόνους και έτσι γίνονται κοινά σε ένα πληθυσμό, με το χρόνο οι αλλαγές αυτές συσσωρεύονται και δημιουργούν ένα νέο είδος. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν προστεθεί και κερδίζουν έδαφος δύο επιπρόσθετοι μηχανισμοί: πρώτον η έννοια της “κατασκευής οικοθέσεων”, δηλαδή η δυναμική και όχι στατική αλληλεπίδραση οργανισμού και περιβάλλοντος, όπου οι οργανισμοί αποκτούν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος και δεύτερον “η συνεξέλιξη γονιδίων και πολιτισμού”, ότι δηλαδή τα πολιτισμικά πρότυπα και πλαίσια επηρεάζουν τη γονιδιακή ροή και τις πιέσεις της φυσικής επιλογής στο ανθρώπινο είδος. Έχει σημασία να διευκρινήσουμε ότι η εξέλιξη δεν αφορά το παρελθόν, αλλά συνεχίζεται στο παρόν και θα συνεχιστεί και στο μέλλον (όσο θα υπάρχουν ζωντανοί οργανισμοί) και ότι δεν σημαίνει κατ΄ανάγκη “βελτίωση ή τελειοποίηση” των ειδών αλλά αποτελεί περισσότερο μια συγκεχυμένη και ανοργάνωτη διαδικασία προσαρμογής στο περιβάλλον.6
Οι μελέτες του γενετικού υλικού τεκμηριώνουν ότι μοιραζόμαστε το 97,5 % των γονιδίων μας με τους χιμπατζήδες και ότι ο άνθρωπος με τον χιμπατζή έχουν μεγαλύτερη σχέση από ότι το άλογο με το γάιδαρο, η γάτα με το λιοντάρι ή ο σκύλος με την αλεπού.7 Το στοιχείο αυτό αποτελεί ένα από τα πολλά επιστημονικά δεδομένα απέναντι στον ιδεαλισμό και τον δημιουργισμό. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι κομμάτι του ζωικού βασιλείου, ένα πρωτεύον θηλαστικό με την επιστημονική ονομασία Homo Sapiens Sapiens και όχι κάποιου είδους θεόπνευστο δημιούργημα. Η επιρροή του ιδεαλισμού δεν σταματά εδώ. Ο ίδιος ο Δαρβίνος στην περιγραφή που κάνει για την εξέλιξη του ανθρώπου, θεωρεί πως πρώτα έγινε η ανάπτυξη του εγκεφάλου και κατόπιν ακολούθησε η όρθια θέση και η χρήση εργαλείων. Αυτό αποτελεί μια ιδεαλιστική άποψη ότι το πνεύμα προηγείται της ύλης, η οποία ανοίγει την πόρτα σε μεταφυσικές ερμηνείες για το πως ξαφνικά άρχισε να μεγαλώνει ο εγκέφαλος των προγόνων μας.
Αντίθετα ο Ένγκελς ξεκινάει από την αφετηρία ότι το πρώτο αποφασιστικό βήμα για το πέρασμα από τον πίθηκο στον άνθρωπο ήταν το όρθιο βάδισμα στα δύο πόδια. Αυτό απελευθέρωσε τα άνω άκρα, τα οποία μπορούσαν πλέον να να αποκτήσουν νέες δεξιότητες με κύρια τη χρήση εργαλείων, κι αυτό διαμόρφωνε ακόμη περισσότερο το χέρι που “δεν είναι μόνο το όργανο, αλλά και το προϊόν της εργασίας”.8 Αυτό όμως είχε κι άλλες συνέπειες: “Η ανάπτυξη της εργασίας βοήθησε αναγκαστικά στη σύσφιξη των δεσμών ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας, πολλαπλασιάζοντας τις περιπτώσεις αμοιβαίας βοήθειας, κοινής δραστηριότητας και κάνοντας ξεκάθαρη σε κάθε άτομο τη συνείδηση της χρησιμότητας αυτής της συνεργασίας. Οι άνθρωποι στην πορεία της διαμόρφωσης τους έφτασαν στο σημείο που είχαν κάτι να πουν ο ένας στον άλλο. Η ανάγκη δημιούργησε το όργανο: ο μη αναπτυγμένος λάρυγγας του πιθήκου διαμορφώθηκε με την ποικιλοφωνία αργά αλλά σταθερά για να παράγει μια πιο αναπτυγμένη ποικιλοφωνία και τα όργανα του στόματος έμαθαν βαθμιαία να προφέρουν τον ένα έναρθρο φθόγγο μετά τον άλλο”.9 Έτσι προέκυψε η ανάπτυξη του εγκεφάλου και της ομιλίας που με τη σειρά τους έφεραν περισσότερο έλεγχο στη φύση και ακόμα περισσότερη κοινωνικότητα.
Σήμερα οι επιστήμονες βεβαιώνουν πως η σωματική κατασκευή των πρώτων προγόνων μας που διαχωρίστηκαν από τον πιθηκο και στάθηκαν σε όρθια θέση δεν αποσκοπούσε στη σωματική άμυνα: τα νεογνά τους χρειάζονται περισσότερα χρόνια να ωριμάσουν, το μέγεθος του αρσενικού ήταν μόνο 20% μεγαλύτερο από το θηλυκό σε αντίθεση με το 100% των πιθήκων, είχαν μικρότερους κυνόδοντες και μεγαλύτερη ανάγκη να τρώνε κρέας. Αυτά σημαίνουν πως είχαν πολύ μεγάλη εξάρτηση από τη χρήση τεχνουργημάτων για να βρουν και να επεξεργαστούν την τροφή και ταυτόχρονα χρειάζονταν περισσότερη κοινωνική οργάνωση για να μαθαίνουν, να επικοινωνούν και να φροντίζουν ο ένας τον άλλο. Έτσι πιθανόν εξηγείται και η αλλαγή στο πρότυπο της θηλυκής σεξουαλικότητας, η γυναίκα απέκτησε “κρυφή” ωορρηξία και σε αντίθεση με τα άλλα πρωτεύοντα το σεξ δεν περιοριζόταν σε μια δυο ημέρες τον μήνα, ενθαρρύνοντας με αυτό τον τρόπο τους μόνιμους δεσμούς ανάμεσα στα φύλα και τη συνοχή της ομάδας.10
Ο πίθηκος μαζεύει μια πέτρα ή ένα κλαδί για να το χρησιμοποιήσει ως εργαλείο. Τα πρώιμα ανθρώπινα όντα αντίθετα όχι μόνο διαμόρφωναν το κλαδί ή την πέτρα, αλλά χρησιμοποιούσαν άλλες πέτρες για αυτό, αποκτώντας την αντίληψη διαδοχικών σταδίων, αναπτύσσοντας έτσι έναν μηχανισμό αφαιρετικής σκέψης. Ταυτόχρονα μάθαιναν ο ένας από τον άλλον πως να το κάνουν και έβρισκαν κώδικες επικοινωνίας για να το εξηγήσουν, δημιουργώντας έτσι τις πρώτες αφηρημένες έννοιες και λέξεις. Με άλλα λόγια, η εργασία οδήγησε στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και όχι το αντίστροφο.
Η δικαίωση του Ένγκελς θα ερχόταν περίπου 100 χρόνια αργότερα, καθώς η σειρά των εξελικτικών σταδίων που έθεσε ο Δαρβίνος ήταν κυρίαρχη στην επιστημονική αναζήτηση για δεκαετίες, οδηγώντας στην πεποίθηση πως ο ενδιάμεσος κρίκος της εξέλιξης του ανθρώπου θα έχει μεγάλο εγκέφαλο και τετράποδη βάδιση. Το σενάριο αυτό εγκαταλείφθηκε οριστικά μετά την ανακάλυψη από τον Donald Johanson το 1974 ενός ολόκληρου σκελετού ηλικίας 3,5 εκατομμυρίων ετών με εγκέφαλο μεγέθους πιθήκου και όρθια στάση σώματος.11 Έκτοτε τα ευρήματα των παλαιοντολόγων ενισχύουν το βασικό πυρήνα των επιχειρημάτων του Ένγκελς παρόλο που συνεχώς τροποποιούνται επί μέρους στοιχεία που αφορούν πχ τη χρονολόγηση ή τα υποείδη (Homo Habilis, Αυστραλοπίθηκος, Ραμαπίθηκος, Homo Erectus, Νεάντερταλ κλπ) των ενδιάμεσων κρίκων. Η επιβεβαίωση της θεωρίας του Ένγκελς αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της αποτελεσματικότητας του ιστορικού υλισμού ως εργαλείο ανάλυσης της κοινωνίας, γιατί προσφέρει μια υλιστική, επιστημονική εξήγηση της βιολογικής εξέλιξης του ανθρώπινου είδους ως τμήμα του φυσικού κόσμου, χωρίς την ανάγκη οποιασδήποτε υπερφυσικής παρέμβασης. Ταυτόχρονα όμως ενισχύει και επιβεβαιώνει την βασική αντίληψη πως μαζί με την εργασία, η συνεργατικότητα, η αλληλεγγύη και η κοινωνικότητα είναι βασικά χαρακτηριστικά του είδους μας.
Πέρα από τον ιδεαλισμό, που ουσιαστικά αρνείται ή αμφισβητεί την επιστημονική γνώση, υπάρχουν και άλλες θεωρίες που επιχειρούν να χρησιμοποιήσουν και να διαστρεβλώσουν τα επιστημονικά δεδομένα για να καταλήξουν σε αντιδραστικά συμπεράσματα για την ανθρώπινη φύση. Ο χυδαίος υλισμός θεωρεί πως τα ανθρώπινα όντα είναι λίγο πολύ μηχανές ή ζώα, τα οποία είτε απλά αντιδρούν σε ερεθίσματα από το περιβάλλον (συμπεριφορισμός-behaviorism), είτε είναι βιολογικά προγραμματισμένα από τα γονίδια, τα οποία καθορίζουν τα πάντα, από τη βιολογία ως τη συμπεριφορά μας (βιολογικός ντετερμινισμός), είτε πως όλα τα γνωρίσματά μας είναι προϊόν εξέλιξης και άρα προκαθορισμένα (κοινωνιοβιολογία).12 Σύμφωνα με αυτές τις θεωρίες ο ανταγωνισμός, η βία, οι πόλεμοι, οι ταξικές κοινωνίες και η γυναικεία καταπίεση είναι στη φύση του ανθρώπου, γιατί έχουμε μέσα μας μια “φονική επιταγή”, καθοριζόμαστε από “εγωιστικά γονίδια”, είμαστε “γυμνοί πίθηκοι”, είμαστε “είδος γεννημένο στο αίμα”, η κυριαρχία του ανδρικού φύλου είναι “γενετικά καθορισμένη”, η “ανωτερότητα της λευκής φυλής” έχει βιολογική βάση κλπ.
Μία από τις πιο προκλητικές τέτοιου είδους τοποθετήσεις είναι και η δήλωση του υφυπουργού υγείας της ΝΔ Δημήτρη Βαρτζόπουλου για τις γυναικοκτονίες: “Σε όλη την πανίδα, σε κάθε μορφή εμβίου όντος το αρσενικό είναι πιο επιθετικό γιατί στη φύση αυτό είναι που κυνηγάει την τροφή και αναλαμβάνει την επιθετική διεκδίκηση. Το θηλυκό είναι για άλλες δουλειές. Για να τίκτει. Είτε γίνεται στην αγέλη, είτε γίνεται στη δυαδική μορφή που έχουμε στο homo sapiens. Είναι η φύση των πραγμάτων το αρσενικό να είναι επιθετικό κατά συνέπεια η γυναικοκτονία έχει μια βιολογική βάση”. Θα χρειαζόταν ένα ολόκληρο άρθρο για να αποδομηθούν όλοι οι μύθοι που αναπαράγει αυτή η δήλωση, αλλά πολύ σύντομα μπορούμε να επισημάνουμε ότι με βάση τα επιστημονικά δεδομένα η βία δεν χαρακτηρίζει το ζωικό βασίλειο γενικώς, ούτε τα πρωτεύοντα. Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι τα επιθετικά αρσενικά δεν αποκτούν κανένα εξελικτικό πλεονέκτημα, και αυτό έχει επιβεβαιωθεί τόσο σε πιθήκους όσο και σε ανθρωπολογικές μελέτες. Το βασικό χαρακτηριστικό του είδους μας είναι η συνεργασία και όχι η βία μεταξύ μας, η άμυνα των προγόνων μας απέναντι στα άλλα είδη δεν βασιζότανε στη μυϊκή δύναμη αλλά στη συλλογικότητα και την επινοητικότητα. Οι γυναίκες συμμετείχαν εξίσου στο κυνήγι, που δεν ήταν ανδρική αλλά συλλογική διαδικασία, και συνέχισαν να έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην αγροτική παραγωγή, σε καμία φάση της ανθρώπινης ιστορίας ο ρόλος τους δεν ήταν απλά η αναπαραγωγή. Οι ορμόνες όπως η τεστοστερόνη και τα ανδρικά γονίδια μπορεί να επηρεάζουν τη μυική δύναμη και τη σωματική διάπλαση, αλλά δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι συνδέονται αιτιωδώς με την αύξηση της επιθετικής συμπεριφοράς ή με τα πρότυπα εκδήλωσης της επιθετικότητας.13
Απέναντι στο επιχείρημα του “γυμνού πιθήκου”, πως είμαστε ιεραρχικοί, επιθετικοί, κτητικοί και εξουσιομανείς επειδή αυτή είναι η γενετική μας κληρονομιά από τον πίθηκο που πολεμούσε για τη γη του, μια πρώτη απάντηση είναι πως η διαφορά μας από τα εξελικτικά μας ξαδέρφια είναι ότι εμείς χαρακτηριζόμαστε από τεράστια προσαρμοστικότητα στη συμπεριφορά μας και γι αυτό μπορούμε να επιβιώσουμε σε όλα τα φυσικά περιβάλλοντα, από τον ισημερινό ως τους πόλους, δεν ήταν η μάχη για τη γη που μας διαμόρφωσε ως είδος. Ακόμα περισσότερο οι νέες έρευνες σε πληθυσμούς πιθήκων στο φυσικό τους περιβάλλον και όχι στους ζωολογικούς κήπους έδειξαν ότι οι πίθηκοι είναι λιγότερο επιθετικά ζώα από ότι πιστευόταν, δεν υπάρχει τόσο έντονος ανταγωνισμός των αρσενικών στο ζευγάρωμα, πολλές φορές τα θηλυκά έχουν την πρωτοβουλία στο σεξ, στις αγέλες δεν υπάρχει ρόλος “κυριαρχίας” αλλά ηγεσίας, παρατηρείται μεγαλύτερη κοινωνικότητα και συλλογικότητα στην εύρεση και κατανομή της τροφής.14
Ένας άλλος μύθος που χρειάζεται απάντηση είναι ο μύθος πως το εξελικτικό μας παρελθόν χαρακτηρίζεται από βία και πολέμους, από συνεχείς αιματοβαμμένες συγκρούσεις με άλλα είδη και μεταξύ μας, πως ο φόνος είναι στα γονίδια μας. Η αλήθεια είναι πως η αλληλοεξόντωση δεν μας χαρακτηρίζει ως είδος, οι πόλεμοι ήταν εξαιρετικά σπάνιοι πριν την εμφάνιση των ταξικών κοινωνιών, έγιναν πιο συχνοί όταν αυξήθηκε το πλεόνασμα. Ούτε η δολοφονία άλλων ζώων αποτέλεσε την κύρια δύναμη της εξέλιξης, η διατροφή μας παρέμενε σε μεγάλο βαθμό χορτοφαγική. Η εξαφάνιση άλλων ειδών όπως οι Νεάντερταλ δεν οφείλεται σε κάποια “αρχέγονη γενοκτονία” που διαπράξαμε ως είδος, αλλά ήταν αποτέλεσμα της καλύτερης προσαρμογής του Homo Sapiens, η οποία προκάλεσε εξάντληση των πηγών διατροφής για τα άλλα υποείδη. Μάλιστα η συνύπαρξη και επιμειξία των δύο αυτών ειδών τεκμηριώνεται πλέον και γενετικά καθώς το 1-2% περίπου του γενετικού μας υλικού προέρχεται από τους Νεάντερταλ.15 Επιπλέον, το κυνήγι ήταν κυρίως συλλογική διαδικασία που απαιτούσε συνεργασία για να καταδιωχθεί και να παγιδευτεί το ζώο και μάλιστα λιγότερο βίαιη από ότι αρχικά πιστευόταν, καθώς ένα μεγάλο μέρος της διατροφής σε κρέας εξασφαλιζόταν από τη συλλογική αναζήτηση θνησιμαίων, δηλαδή ζώων που είχαν θανατωθεί από άλλα ζώα, τα οποία οι πρόγονοι μας απομάκρυναν λόγω της αριθμητικής τους υπεροπλίας.16 Σήμερα υπάρχει εκτεταμένη βιβλιογραφία από το χώρο των συμπεριφορικών και εξελικτικών επιστημών που “τεκμηριώνει την θέση ότι η συνεργασία αποτελεί κεντρική συνιστώσα των ανθρώπινων κοινωνιών, ακόμη κι αν λάβουμε υπόψη ακραίες συμπεριφορές όπως ο πόλεμος” και πληθώρα ερευνών που δείχνουν ότι “οι άνθρωποι εμπλέκονται πολύ συχνότερα σε αμοιβαία θετικές και συνεργατικές αλληλεπιδράσεις από ό,τι σε εγωιστικές και επιθετικές συμπεριφορές”.17
Από το σύνολο των επιστημονικών δεδομένων δεν τεκμηριώνεται η βιολογική ύπαρξη διαφορετικών φυλών στο ανθρώπινο είδος. Η απόπειρα επιστημονικής ταξινόμησης των ανθρώπων σε φυλές ξεκίνησε από τον Κάρολο Λινναίο το 1758 χρησιμοποιώντας ουσιαστικά κοινωνικά στερεότυπα, “με βάση τι είχε ακούσει ή διαβάσει για τους λαούς των διάφορων ηπείρων”. Μάλιστα πρότεινε αρχικά τέσσερα υποείδη του Homo sapiens: americanus, asiaticus, africanus, europeanus και “πρόσθεσε ως πέμπτη κατηγορία, τον Homo sapiens monstrosus, έναν γενικό όρο για τους αγρίους και τους μυθικούς τερατόμορφους ανθρώπους”(!)18 Σήμερα μπορούμε να μελετήσουμε το γενετικό υλικό των ανθρώπων και αυτό που διαπιστώνεται είναι πως η μεγαλύτερη διαφοροποίηση του γενετικού υλικού (γενετική ποικιλότητα) παρατηρείται στο εσωτερικό των πληθυσμών και όχι μεταξύ των πληθυσμών. Με απλά λόγια έχουμε περισσότερα κοινά γονίδια με έναν εσκιμώο παρά με έναν γείτονα μας. Η μελέτη της κατανομής στους πληθυσμούς των ομάδων αίματος και των ειδικών αντιγόνων του συστήματος HLA που αποτελούν έναν πολύ ευαίσθητο δείκτη γενετικής ποικιλομορφίας, δεν αντιστοιχούν σε φυλετικά πρότυπα. Ακόμα και το χρώμα του δέρματος, το οποίο καθορίζεται από την ποσότητα μελανίνης που παράγουν τα μελανοκύτταρα του δέρματος, δεν εξαρτάται από τη “φυλή” αλλά διαμορφώθηκε αποκλειστικά από το γεωγραφικό πλάτος που ζούσαν επί χιλιετίες οι άνθρωποι, δηλαδή την απόσταση από τον ισημερινό, η οποία καθορίζει την ένταση της υπεριώδους ακτινοβολίας.19
Το πέρασμα στις ταξικές κοινωνίες
Συνεχίζοντας την περιγραφή της ανθρώπινης ιστορίας ο Ένγκελς στην “Καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους” αναλύει την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών και το πέρασμα στις πρώτες ταξικές κοινωνίες. Υποστηρίζει πως το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του ανθρώπου πάνω στη γη αφορούν κοινωνίες στις οποίες δεν υπήρχε η ατομική ιδιοκτησία με τη σύγχρονη έννοια, δεν υπήρχε διάκριση σε τάξεις και καμιά κυριαρχία των ανδρών πάνω στις γυναίκες. Το βιβλίο του Ένγκελς βασίστηκε στις μελέτες του Μόργκαν που δημοσιεύτηκαν το 1877 στο βιβλίο με τίτλο Αρχαία Κοινωνία και αφορούσαν κυρίως τους Ιροκέζους της Βόρειας Αμερικής. Έκτοτε έχουν υπάρξει δεκάδες ανθρωπολογικές μελέτες σε φυλές όπως οι !Κούνγκ (Βουσμάνοι της ερήμου Καλαχάρι), οι Πυγμαίοι του Κονγκό και οι Μοντανιέ του Καναδά. Σε αντίθεση με το μύθο ότι οι πρωτόγονες κοινωνίες ήταν εξαιρετικά ιεραρχικές, κάτω από την εξουσία στυγνών επιθετικών και δολοφονικών αρσενικών, το σύνολο των μελετών συμφωνεί με την άποψη του Ένγκελς ότι οι κοινωνίες αυτές ήταν οργανωμένες σε γενεαλογικές ομάδες ή “ομάδες μονογραμμικής καταγωγής” που το βασικό τους χαρακτηριστικό ήταν ο εξισωτισμός. Ο Ένγκελς περιγράφει: “χωρίς στρατιώτες, χωρίς χωροφύλακες... χωρίς ευγενείς και βασιλιάδες...χωρίς φυλακές και δικαστές...κάθε διαφωνία κρίνεται από το σύνολο των ενδιαφερόμενων... υπάρχει κοινή και κομμουνιστική διαχείριση του νοικοκυριού...η γη είναι ιδιοκτησία της φυλής... δεν μπορούν να υπάρχουν φτωχοί και άποροι, όλοι είναι ίσοι και ελεύθεροι, συμπεριλαμβανομένων των γυναικών.. δεν υπάρχει ακόμα χώρος για δούλους, ούτε για υποδούλωση ξένων φυλών... Έτσι ήταν η ανθρωπότητα και η ανθρώπινη κοινωνία πριν εμφανιστούν οι ταξικές διαιρέσεις”.20
Η περίοδος αυτή που ονομάστηκε από τον Ένγκελς Άγρια Κατάσταση, σήμερα την αποκαλούμε Πρωτόγονο Κομμουνισμό. Ήταν κοινωνίες τροφοσυλλεκτών και κυνηγών που βασίζονταν σε ένα πλέγμα ομάδων 30-40 ατόμων και ζούσαν κυρίως νομαδικά. Τα άτομα των ομάδων αυτών, άνδρες και γυναίκες, απολάμβαναν πολύ μεγαλύτερο επίπεδο αυτονομίας από οποιαδήποτε ταξική κοινωνία και υπήρχε βαθιά περιφρόνηση για τις ανταγωνιστικές αντιλήψεις των δικών μας κοινωνιών. Σήμερα οι ανθρωπολόγοι συμφωνούν ότι η έμφαση στο μοίρασμα, η γενναιοδωρία, οι δυνατές συνεργατικές αξίες και η ευέλικτη αναδιάταξη των ομάδων ταιριάζουν τέλεια με τις ανάγκες της νομαδικής ζωής των κυνηγών-συλλεκτών και χαρακτήριζαν τις ανθρώπινες κοινωνίες για δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Μάλιστα, το γεγονός ότι αυτά τα χαρακτηριστικά δεν συναντώνται σε καμία ταξική κοινωνία, αποδεικνύει ότι αποτελούν εγγενές χαρακτηριστικό των κυνηγετικών-τροφοσυλεκτικών κοινωνιών.21
Η πρώτη μεγάλη αλλαγή στις ανθρώπινες κοινωνίες συνέβη περίπου πριν 10 χιλιάδες χρόνια με τη “νεολιθική επανάσταση”. Ο Ένγκελς την ονομάζει μετάβαση από την “άγρια κατάσταση” στη “βαρβαρότητα”. Ήταν η περίοδος εμφάνισης της γεωργίας (κηποκαλλιέργεια), της δημιουργίας των πρώτων μόνιμων οικισμών, της χρήσης πιο σύνθετων λίθινων εργαλείων (γι΄ αυτό ονομάστηκε και νεολιθική εποχή), των πρώτων πήλινων δοχείων (αγγειοπλαστική), της πρώτης εξημέρωσης ζώων. Οι κοινωνικές συνέπειες των αλλαγών ήταν η μόνιμη κατοικία, η δυνατότητα αποθήκευσης της τροφής και η αυτονόμηση του κάθε ξεχωριστού νοικοκυριού που μπορούσε να μαζέψει τη σοδειά από το δικό του κομμάτι γης, η γέννηση παιδιών κάθε χρόνο και όχι κάθε 3-4 χρόνια όπως γινόταν στις κοινωνίες της νομαδικής μετακίνησης. Για πρώτη φορά αναπτύσεται ένα σύστημα κοινωνικού ελέγχου, με τον αυξημένο ρόλο των γενεαλογικών γραμμών, που προσφέρουν έναν ενοποιητικό κοινωνικό ρόλο στην κοινωνία. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν οι πρώτες ιεραρχίες, αποτελούμενες από γενεαλογικές γραμμές ή συγκεκριμένα νοικοκυριά με περισσότερη αποθηκευμένη τροφή, εμφανίστηκαν οι πρώτοι “μεγάλοι άνδρες”, δηλαδή άτομα που αποκτούν κύρος εξαιτίας του πλούτου που έχουν στη διάθεση τους. Έχει σημασία να διευκρινιστεί ότι ο περισσότερος πλούτος δεν χρησιμοποιούνταν για “ίδιον όφελος” των κατόχων του, αλλά μοιράζονταν στην κοινωνία και με αυτό τρόπο έδινε κύρος στους μεγάλους άνδρες. Οι αρχηγοί έπρεπε να δουλεύουν σκληρότερα από τους άλλους και να είναι γενναιόδωροι για να διατηρούν το κύρος τους.22
Οι καλλιεργητικές κοινωνίες κυριάρχησαν σε μεγάλο μέρος του πλανήτη για χιλιάδες χρόνια μέχρι την εμφάνιση των πρώτων ταξικών κοινωνιών. Η διαδικασία αυτή επιτελέστηκε ως αποτέλεσμα εσωτερικών πιέσεων σε κάποιες περιοχές, αρχικά στη Μεσοποταμία περίπου το 4000 πΧ και αργότερα στην Αίγυπτο, το Ιράν, την κοιλάδα του Ινδού, την Κίνα, το μέσο Νείλο, την ανατολική Μεσόγειο, την Κεντρική Αμερική, τις Άνδεις και την ΝΑ Αφρική. Στον υπόλοιπο κόσμο η μετάβαση έγινε δευτερογενώς λόγω εξωτερικών πιέσεων, όπως το εξωτερικό εμπόριο, η στρατιωτική ήττα και η αποικοιοκρατία. Ο Ένγκελς την ονόμασε μετάβαση στον πολιτισμό και τη συνέδεσε με την εμφάνιση της εντατικής γεωργίας και την χρήση των μετάλλων. Ο Gordon Childe την αποκάλεσε “επανάσταση των πόλεων”.23
Οι εσωτερικές πιέσεις είχαν να κάνουν με το γεγονός ότι η αύξηση του πληθυσμού έφτασε στα όρια της, οι πόλεμοι αυξήθηκαν και οι φυσικές καταστροφές ήταν μόνιμη απειλή για τις καλλιεργητικές κοινωνίες. Η επανάσταση των πόλεων έδωσε τη διέξοδο, καθώς για πρώτη φορά υπήρξε ένα πλεόνασμα πέρα και πάνω από τις ανάγκες των νοικοκυριών, το οποίο μπορούσε να διατεθεί για να στηρίξει νέες οικονομικές τάξεις που δεν εμπλέκονταν άμεσα στην παραγωγή της δικής τους τροφής. Για να επιτευχθεί αυτό χρειαζόταν μια νέα τεχνολογική επανάσταση, όπως η χρήση του χαλκού, το άροτρο, οι τροχήλατες άμαξες, το χτίσιμο αρδευτικών καναλιών και φραγμάτων, η ναυπήγηση πλωτών μέσων κλπ. Η αυξημένη παραγωγή που έφεραν οι παραπάνω αλλαγές, η νέα αύξηση του πληθυσμού και η δημιουργία των πόλεων είχαν ταυτόχρονα κοινωνικές συνέπειες. Για πρώτη φορά εμφανίστηκε καταμερισμός εργασίας μεταξύ αυτών που επόπτευαν την εργασία και αυτούς που την έκαναν άμεσα πχ στα μεγάλα αρδευτικά έργα, ενώ η χρήση του άροτρου αύξησε τον καταμερισμό εργασίας μεταξύ ανδρών και γυναικών.24
Στη Μεσοποταμία, που είναι το πιο καλά μελετημένο παράδειγμα, χτίστηκαν μεγάλα κτίρια για την αποθήκευση του αποθέματος δημητριακών, τα οποία ξεχωρίζοντας σε όλη την περιοχή έγιναν σύμβολο της διατήρησης της κοινωνικής ζωής. Οι άνθρωποι που τα επόπτευαν είχαν τεράστιο κύρος, απέκτησαν σχεδόν υπερφυσικό χαρακτήρα που αξίωνε από το λαό υπακοή και επαίνους, έγιναν οι πρώτοι ιερείς και τα κτίρια οι πρώτοι ναοί.25 Ταυτόχρονα η ανάγκη καταγραφής του πλούτου οδήγησε στην επινόηση του πρώτου συστήματος συμβόλων για το κράτημα λογαριασμών, το πρώτο αλφάβητο. Στη διάρκεια πολλών γενιών το στρώμα του ιερατείου αποκόπηκε από την υπόλοιπη κοινωνία, χρησιμοποιώντας διάφορες πρακτικές για να αποσπά εκβιαστικά υλικά αγαθά, μετατράπηκε σε τάξη με εντελώς διακριτά συμφέροντα. Για να εξασφαλίσει την κυριαρχία της ανεξάρτητα από τις διακυμάνσεις της παραγωγής, η άρχουσα τάξη θεσμοθέτησε καταναγκαστικές δομές, κράτη, νομικούς κώδικες και ιδεολογικούς μηχανισμούς όπως η θρησκεία.
Είναι γεγονός ότι υπήρξαν πολλές παραλλαγές από το μοντέλο της Μεσοποταμίας. Για παράδειγμα σε άλλες περιοχές η νέα άρχουσα τάξη μπορεί να μην ήταν ιερείς αλλά πρώην μεγάλοι άντρες, γέροντες, γενεαλογικές γραμμές ή νοικοκυριά των παλιών αγροτικών κοινωνιών. Επίσης σε κάποιες περιπτώσεις η οικειοποίηση του πλούτου γινόταν άμεσα με σύστημα θεσμοθετημένης ατομικής ιδιοκτησίας, ενώ σε άλλες με πιο έμμεσο τρόπο, όπως στον αποκαλούμενο από τον Μαρξ και Ένγκελς “Ασιατικό τρόπο παραγωγής” όπου υπήρχε κάποια μορφή συλλογικής ιδιοκτησίας της άρχουσας τάξης. Παρά τις επί μέρους διαφορές όμως, σε όλες τις περιπτώσεις η πορεία από τον πρωτόγονο κομμουνισμό στις αγροτικές και κατόπιν στις ταξικές κοινωνίες είχε την ίδια δυναμική που καθοριζόταν από τον τρόπο παραγωγής και τον έλεγχο του πλεονάσματος.26
Οι ρίζες της γυναικείας καταπίεσης
Η συνεισφορά του Ένγκελς δεν τελειώνει με την ανάλυση πως προέκυψαν οι ταξικές κοινωνίες και το κράτος. Εξηγεί και τις ρίζες της γυναικείας καταπίεσης. Ένα κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου είναι ότι μέχρι την άνοδο των τάξεων οι γυναίκες δεν ήταν υποταγμένες στους άνδρες. Πράγματι, οι τροφοσυλλεκτικές – κυνηγητικές κοινωνίες χαρακτηριζόταν από μια ευέλικτη οργάνωση σε ομάδες και υπήρχε ένας μικρός καταμερισμός εργασίας μεταξύ ανδρών - κυνηγών και γυναικών – συλλεκτών, αλλά πρώτον δεν ήταν καθολικός, οι γυναίκες συμμετείχαν στο κυνήγι εκτός από τα τα τελευταία στάδια της εγκυμοσύνης, και δεύτερον επειδή η συλλογή απέφερε την περισσότερη τροφή, οι γυναίκες δεν αντιμετωπιζόταν ως κατώτερες. Οι αποφάσεις παίρνονταν συλλογικά και όλα τα μέλη της ομάδας είχαν αρκετή αυτονομία ανεξαρτήτως φύλου. Για παράδειγμα στους αυστραλούς Αβορίγινες “οι έγγαμες γυναίκες συχνά έχουν ερωτικές σχέσεις με ανύπαντρους άντρες – μια κατάσταση που θεωρείται ανάθεμα στους σεξουαλικούς κώδικες σχεδόν όλων των ταξικών κοινωνιών”.27 Ο Ένγκελς αναφέρει χαρακτηριστικά ότι “η ζήλια είναι ένα συναίσθημα που αναπτύχθηκε σχετικά πρόσφατα”, ένα συμπέρασμα που επιβεβαιώνεται από σύγχρονες μελέτες σε πιθήκους.28
Η συστηματική καταπίεση των γυναικών απουσιάζει και από τις αγροτικές κοινωνίες, διότι η γυναίκα εξακολουθούσε να έχει πρωτεύοντα ρόλο στην παραγωγική διαδικασία που βασιζόταν στην καλλιέργεια της γης. Η καταγωγή ακολουθεί με φυσικό τρόπο στις περισσότερες περιπτώσεις τη γραμμή του θηλυκού (μητρογραμμικότητα) και επικρατεί το σύστημα του “μητρικού δικαιώματος”. Οι δεσμοί με τη μητέρα και τους αδερφούς της ήταν σημαντικότεροι από τον δεσμό με τον πατέρα, και με τον ίδιο τρόπο ο άντρας ήταν υπεύθυνος για την ανατροφή των παιδιών της αδερφής του. Επίσης πολλές κοινωνίες ήταν μητροτοπικές, δηλαδή ο άντρας μετακινούνταν στο νοικοκυριό της γυναίκας. Σε κοινωνίες που η γυναίκα μετακινούνταν στο νοικοκυριό του συζύγου, συνήθως ο πατέρας του άνδρα πρόσφερε αγαθά στο νοικοκυριό της γυναίκας, αναγνωρίζοντας την απώλεια της, το αντίθετο από κοινωνίες καταπιεστικές για τις γυναίκες, όπου η οικογένεια της γυναίκας πρέπει να πληρώσει προίκα για να την ξεφορτωθεί.29 Σε πολλές περιπτώσεις ‘’το διαζύγιο αποδίδεται απλά με τη θέληση οποιουδήποτε από το ζευγάρι”.30
Η αλλαγή στον τρόπο παραγωγής που συντελείται με την μετάβαση στις ταξικές κοινωνίες μεταβάλλει για πρώτη φορά δραστικά τον καταμερισμό εργασίας μεταξύ των φύλων. Η χρήση του αρότρου, η κτηνοτροφία βοοειδών, το απομακρυσμένο εμπόριο, ο πόλεμος, τα μεγάλα αρδευτικά έργα είναι οι εργασίες που εξασφάλιζαν πλέον το μεγαλύτερο πλεόνασμα και οι γυναίκες συνήθως εξαιρούνταν από αυτές. Οι νέες μορφές παραγωγής ενθάρρυναν το τσάκισμα των παλιών κοινοτικών μορφών οργάνωσης που ήταν βασισμένες στις γενεαλογικές γραμμές και την αντικατάσταση τους από τους κρατικούς θεσμούς που πλέον ελέγχονται από την ανδρική άρχουσα τάξη. Από τη στιγμή που οι άνδρες γίνονται οι κύριοι παραγωγοί τροφής, η επιβίωση του κάθε νοικοκυριού στηρίζεται περισσότερο στις σχέση των αρσενικών μελών, με συνέπεια το πέρασμα στην πατρογραμμικότητα και την πατροτοπικότητα. Για τα μέλη της αντρικής άρχουσας τάξης ήταν κρίσιμο να περάσουν την ιδιοκτησία στους γιούς τους και όχι στους συγγενείς της γυναίκας τους και γι αυτό έπρεπε η γυναίκα να είναι αυστηρά μονογαμική και υποταγμένη στον άνδρα. Εντός της άρχουσας τάξης η γυναίκα μετατράπηκε σε αντικείμενο ανταλλαγής για διοχέτευση ροής πόρων, περιοριζόμενη “σε ένα κόσμο πίσω από το παραβάν ή μέσα στο χαρέμι”. Ταυτόχρονα η νέα άρχουσα τάξη απαιτούσε από τους άνδρες των κατώτερων τάξεων, που ήταν οι κύριοι παραγωγοί του πλεονάσματος, να είναι υπεύθυνοι για την παράδοση της σοδειάς, να διευθύνουν τις εργασίες του νοικοκυριού και να ελέγχουν την κατανάλωση του, ενισχύοντας σε όλη την κοινωνία την εξουσία του άντρα αφέντη.31 Αυτή η μακροχρόνη, διαλεκτικά αναπτυσόμενη διαδικασία μετάβασης κατέληξε σε αυτό που ο Ένγκελς αποκάλεσε την “παγκόσμια ιστορική ήττα του γυναικείου φύλου” και για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία εμφανίζεται και κυριαρχεί ο θεσμός της πατριαρχικής οικογένειας.32
Αν δουμε την ανθρώπινη ιστορία σε ιστορική κλίμακα, οι πρώτοι πρόγονοι μας διαχωρίστηκαν από τα άλλα πρωτεύοντα περπατώντας στα δύο πόδια πριν από 4.000.000 χρόνια. Ο σύγχρονος άνθρωπος εμφανίστηκε πριν 150.000 χρόνια και οι πρώτες ταξικές κοινωνίες πριν 6.000 χρόνια. Ο καπιταλισμός εμφανίστηκε πριν 500 χρόνια και έγινε κυρίαρχο σύστημα τα τελευταία 250 χρόνια. Η συντριπτικά μεγαλύτερη χρονική περίοδος της ανθρώπινης ιστορίας αφορά αταξικές κοινωνίες, η μελέτη των οποίων αποδεικνύει ότι η ανθρώπινη φύση είναι εξελικτικά και ιστορικά συμβατή με μια κοινωνική οργάνωση που να βασίζεται στη συνεργασία, την αλληλεγγύη και τη συλλογικότητα. Αν τα 8,2 δις ανθρώπων που ζουμε στον πλανήτη σήμερα πάρουμε συλλογικά στα χέρια μας τα σύγχρονα μέσα παραγωγής, μπορούμε να φτιάξουμε και πάλι μια αλτρουιστική, εξισωτική και αταξική κοινωνία, με τη διαφορά ότι στο σύγχρονο κομμουνισμό δεν θα διαχειριζόμαστε την φτώχεια αλλά τον πλούτο που παράγουμε.
Σημειώσεις
1. Friedrich Engels: O ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου - Chris Harman: Ο Ένγκελς και η καταγωγή της ανθρώπινης κοινωνίας, Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2011.
2. Φρίντριχ Ένγκελς: Η διαλεκτική της φύσης, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή 2001.
3. Φρίντριχ Ένγκελς: Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή 2024.
4. Αυγή της Κυριακής: Δαίμων της οικολογίας, τ.93. Μάιος 2009, σελ. 12-16. https://www.evonymos.org/greek/viewarticle.asp?id=4837
5. Ο πλέον κοινός και τρέχων ορισμός της εξέλιξης είναι: “αλλαγή στις συχνότητες των αλληλόμορφων (γονιδίων) σε έναν πληθυσμό σε βάθος γενεών”. Από: Agustin Fuentes: Φυλή μονογαμία και άλλα ψέμματα που σας λένε, καταρρίπτοντας τους μύθους για την ανθρώπινη φύση, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου 2019, σελ 93
6. Στο ίδιο (A Fuentes - σημ 5) σελ 77-102 μια αναλυτική περιγραφή του μηχανισμού της εξέλιξης.
7. C Harman (σημ 1) από: Washbourn and More “Only once” στο P B Hammond, Physical Anthropology and Archaeology (NY 1976). Ο Fuentes (σημ 5) αναφέρει πως το ποσοστό κοινού DNA ανθρώπων και χιμπατζίδων είναι 98% και το κοινό DNA ανθρώπων και ασφόδελων 40%. Σελ 127 από: Jon Marks, What It means to be 98% Chimpanzee, Μπέρκλεϊ: University of California press, 2002
8. F Engels (σημ 1), σελ 13
9. F Engels (σημ 1), σελ 15
10. C Harman (σημ 1) σελ 61
11. C Harman (σημ 1) σελ 36
12. Εκτεταμένη κριτική στις θεωρίες της κοινωνιοβιολογίας και του βιολογικού ντετερμινισμού μπορείτε να βρείτε μεταξύ άλλων στα εξής βιβλία στα ελληνικά:
Richard Lewontin: Δεν είναι απαραίτητα έτσι, Εκδόσεις Κάτοπτρο 2002
Richard Lewontin: Η βιολογία ως ιδεολογία - το δόγμα του DNA, Εκδόσεις Σύναλμα 2000
Steven Rose: Μονοπάτια της ζωής – Βιολογία, ελευθερία, ντετερμινισμός, Εκδόσεις Κάτοπτρο 2005
13. Μια εκτενή ανάλυση πάνω στο ζήτημα της αντρικής επιθετικότητας από τον A Fuentes (σημ 5) σελ 171-226
14. C Harman (σημ 1) σελ 41-42
15. https://www.archaiologia.gr/blog/2014/08/22/νεάντερταλ-και-homo-sapiens-συμβίωναν-επί-2-600-5-400-χρό/
16. C Harman (σημ 1) σελ 66
17. A Fuentes (σημ 5), σελ 219
18. A Fuentes (σημ 5), σελ 117
19. Συνολικότερα για τον μύθο της φυλής: A Fuentes (σημ 5), σελ 111-170
20. Φ Ένγκελς: η καταγωγή... (σημ 3), σελ 117-118
21. C Harman (σημ 1) σελ 80-81
22. C Harman (σημ 1) σελ 81-91
23. Το κλασικό βιβλίο Β. Γκόρντον Τσάιλντ: Ο άνθρωπος πλάθει τον εαυτό του, Εκδόσεις Ράππα 1971, (3η έκδοση 2008) προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για όλη την περίοδο μετάβασης στις ταξικές κοινωνίες, με έμφαση στην περίπτωση της Μεσοποταμίας.
24. Κρις Χάρμαν: Λαϊκή ιστορία του κόσμου, Εκδόσεις Τόπος 2012 σελ 10-21
25. Κρις Χάρμαν: Λαϊκή ιστορία (σημ 24) σελ 19
26. Για παράδειγμα ο J Diamond διακρίνει 4 στάδια-τύπους κοινωνιών (Ομάδα,Φυλή, Αρχηγία,Κράτος) στο Jared Diamond: Όπλα, μικρόβια και ατσάλι – οι τύχες των ανθρώπινων κοινωνιών, Εκδόσεις Κάτοπτρο 2006, σελ 302-303
27. C Harman (σημ 1) σελ 112-113
28. C Harman (σημ 1) σελ 118
29. Η μετακίνηση αυτή χαρακτηρίστηκε από επικριτές του Ένγκελς ως “ανταλλαγή γυναικών ανάμεσα σε άντρες”. Στην πράξη η μετακίνηση αφορά γενεαλογικές ομάδες που περιλαμβάνουν άλλες γυναίκες, οι οποίες πολλές φορές έχουν αποφασιστικό ρόλο. C Harman (σημ 1) σελ 115-116
30. C Harman (σημ 1) σελ 114
31. C Harman (σημ 1) σελ 120-130
32. Μία σύνοψη της ανάλυσης του Ένγκελς για τις ρίζεις της γυναικείας καταπίεσης μπορείτε να δείτε στο Μαρία Στύλλου: Η πάλη για την απελευθέρωση των γυναικών, Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2η έκδοση σελ 27-32